ابن عربی و اعتقاد به جبر و کسب

ابن عربی و اعتقاد به جبر و کسب

جبر در لغت به معنای واداشتن کسی به کاری با زور است. جبر در اصطلاح علمای عقاید اسلامی یعنی: خدای متعال بندگانش را بر آنچه میکنند مجبور کرده است. در کار نیک باشد یا بد ، زشت باشد یا زیبا ، به گونه ای که بنده در این باره اراده و اختیار ترک فعل و سرپیچی از آن را ندارد. پیروان جبر را عقیده بر آن است که ، هر چه برای انسان پدید آید همان سرنوشت از پیش تعیین شده اوست. این سخن ، سخن اشاعره از اهل سنت است. [۱]

کسب از عقاید و نظریات اشاعره از اهل سنت است. گرچه برخی از متکلمان در بیان آرای خویش از این کلمه سود جسته اند، اما اشعری ضمن بیان معنای خاص برای کسب ، آن را محور نظریه خود در جبر و اختیار و توصیف فعل اختیاری انسان قرار داد. پس از اشعری ، واژه کسب با نام او چنان پیوند خورد ، که وقتی به «کسب» یا «نظریه کسب» اشاره می شود ، بی اختیار نام اشعری را به یاد می آورد. بنابر این نظریه ، انسان آفریننده ی عمل خود نیست بلکه نقش انسان ، کسب کردن فعل است. خداوند افعال انسانی را می آفریند و انسان این افعال را که آفریده ی اوست اکتساب میکند.[۲]

ابن عربی در این موضوع میگوید :

« و در وجود هیچ طاعت یا عصیان و سود یا زیانی و … نیست مگر اینکه خواست خداست ، و چگونه خواست او نباشد چرا که او آن را به وجود آورده است…» . «… پس کفر و ایمان و طاعت و عصیان همه به خواست و اراده و حکمت اوست» . [۳]

در کتاب فتوحات میگوید :

« … بنده در انجام کارها نقشی ندارد و در حقیقت بنده مجبور و ملزم به انجام است بر حسب موقعیتی که در آن قرار میگیرد و برای او خواسته می شود. و انسان در انجام دادن یا ندادن چیزی ، کاری نمیکند ، بلکه در اختیارش مجبور است اگر که مومن باشد. و ما غضب را مقید به این کردیم که برای خدا باشد . اما غضب برای غیر خدا اقتضای طبع بشری است و پیامبر صلی الله علیه [و آله] و سلم هم می فرماید : «من نیز بشری هستم و مانند انسان ها خشمگین یا خرسند می شوم…» . [۴]

در همین کتاب در جای دیگر میگوید:

« برخی از بندگان هستند که آنها را از گناهانی که برایشان مقدر ساخته باخبر میسازد و آنها از شدت حیاء به انجام آن گناهان میشتابند تا سریع تر توبه نمایند!! و آنها را پشت سر نهند و از ظلمت مشاهده ی آنها راحت شوند. و اگر توبه نمایند آن گناهان ، هر قدر که باشند ، حسنه می شود …» . [۵]

در کتابی دیگر میگوید :

«قدرت خداوند بر انجام چیزی تعلق نگرفت مگر اینکه آن را اراده کرد…» . [۶]

شیخ ابراهیم بن مهدی آل عرفات قطیفی قدیحی ، بر این سخن ابن عربی چنین حاشیه زده است :

این همان مذهب اشعری است که مبنی بر توارد قدرت و اراده و توافق و انسجام آنهاست ، و یکی از دیگر افزون یا کم نیست و قدرت به هر چه برسد اراده نیز به آن میرسد و تعلق می گیرد و این دو متلازم همدیگرند و بین آنها جدایی نیست. و اگر بر آنها بگویند که این مستلزم اراده بدی ها و گناهان است ، یک بار نیز در میدان مجادله می گویند : خدای ما این چنین است چرا که برای خداوندی که مختار و متمکن در ترک آن کارست ، محال است آنچه را نمیخواهد انجام دهد و یا آنچه را نمیخواهد در ملکش انجام پذیرد. و بار دیگر میگویند : این که آن امور بدی یا گناه هستند ، عین حقیقت آنها نیست بل حکم خدا درباره آنهاست و حکم خدا در اشیاء نیز غیرمخلوق است. و چیزی که خلقت در آن تحقق نپذیرد مقصود و مراد نیست ، بلکه آن مخلوقی که مراد است و اراده بر آن تعلق گرفته است همان «اعیان» هستند.

ابن عربی میگوید :

« از آنجا که اراده حقیقتا به مراد خود تعلق میگیرد و قدرت حادث به خاطر اختلالی که در طریقه هست مثل آن نیست ، پس واقعیت آن همان «کسب» است ، و بنده کسب میکند و خداوند مقدر می نماید» . [۷]

« کسب یعنی تعلق اراده ممکن به انجام یک فعل ، بدون اینکه به غیر آن فعل تعلق یابد ، پس اقتدار الهی نزد این تعلق ایجاد میشود که این ، کسب برای ممکن نامیده می شود» . [۸]

وی در مورد پذیرفتن نظریه ی «کسب در افعال بندگان» سخنان دیگری نیز دارد که خوانندگان میتوانند به آنها رجوع نمایند.[۹]

و نظریه ی «کسب» مقوله ای اشعری است که شیعه امامیه آن را نمیپذیرد و این بر کسی پوشیده نیست.

ابن عربی در همین موضوع در جای دیگر میگوید :

« وقتی آدم و ابلیس گناه کردند ، یکی با ترک آنچه به او امر شده بود و دیگری با انجام آنچه از آن نهی شده بود ، تقدیر و سرنوشت آنگونه که مقدر بود بین آن دو جمع نمود چرا که خداوند فرمان داد و خلاف آنچه را فرمان داد اراده کرد و آنچه را امر الهی بخشید ، اراده او سلب کرد… » [۱۰]

او درباره آیه ی «ان کنت قلته فقد علمته» [۱۱] میگوید : «چرا که تو گوینده ای و هر که چیزی را بگوید ، به گفته ی خود علم دارد» .[۱۲]

آری عقیده به وحدت وجود ، ابن عربی را ناگزیر کرده است که قائل به جبر شود. وقتی که مخلوق عین حق تعالی است و حتی فرعون از تجلیات الهی است ، دیگر هر چه از مخلوق سر زند ، استناد به خداوند دارد.