دفاع ابن عربی از فرعون | ابن عربی: فرعون طاهر و مطهر از دنیا رفت!

دیدگاه ابن عربی درباره ایمان، توبه و طهارت فرعون

ابن­ عربی در فصوص الحکم و فتوحات مکّیه در مقام دفاع از فرعون و توجیه دعاوی او برآمده و ادّعا نموده که فرعون قبل از مشاهده آثار مرگ ، ایمان آورد و از هنگام ایمان آوردن تا زمان مرگ ، به گناهی آلوده نشد و لذا طاهر و مطهّر از دنیا رفت .

ابن عربی در فصوص الحکم می نویسد:

«فَقَبَضَهُ طاهِراً مُطَهَّراً لَیسَ فیهِ شَیئٌ مِنَ الخُبثِ لِاَنَّهُ قَبَضَهُ عِندَ ایمانِهِ قَبلَ اَن یَکتَسِبَ شَیئاَ مِنَ الاثامِ.» [۱]

«پس خداوند او را قبض کرد طاهر و مطّهر بدون آنکه در وی پلیدی و خُبثی باشد . زیرا که او را هنگام ایمانش قبض کرد قبل از آنکه به گناهان آلوده گردد و چیزی از آثام و گناهان کسب کند.»

و در فتوحات در مورد آیه ( فَقالَ اَنَا رَبُّکُمُ الاَعلی ) ادّعا نموده که آیه ، قول حق تعالی است که با زبان فرعون، سخن گفته است!:

«یَقولُ اللهُ عَلی لِسانِ فرعون(اَنَارَبُّکُمُ الأَعلی )» [۲]

«و هذِهِ صِفَه الحَقِّ ظَهَرَت بِلِسانِ فِرعَونَ فَعَلِمَ ( العالِمُ ) اَنَّهُ ما قالَها نِیابَهً عَنِ الحَقَّ» [۳]

ترجمه: «و این صفت حق است که بر زبان فرعون ظاهر گشته است و شخص عالم، آگاه است که فرعون این جمله را به نیابت از حق اظهار کرده است!»

توضیح : حق تعالی می فرماید:

« وَ جاوَزنا بِبَنی اِسرائیلَ البَحرَ فَاَتبَعَهُم فِرعَونُ وَ جُنودُه بَغیاً وَ عَدواً حَتّی اِذا اَدرَکَهُ الغَرقُ قالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا اِلهَ اِلَّا الَّذی آمَنَت بِهِ بَنو إسرائیلَ وَ اَنَا مِنَ المُسلِمین * آلانَ وَ قَد عَصَیتَ قَبلُ وَ کُنتَ مِنَ المُفسِدین . » [۴]

ما بنی اسرائیل را از دریا گذراندیم پس فرعون و لشگر او از روی ستم و تعدّی آنها را تعقیب کردند و چون فرعون غرق شدن و هلاکت خود را دریافت ، گفت نیست الهی مگر آنکه بنی اسرائیل به او ایمان آوردند و من تسلیم فرمان او هستم * ( به فرعون خطاب شد ) اکنون چه جای ایمان است که عمری را به نافرمانی و معصیت سپری کردی و از مفسدین بودی .

بدون شکّ و تردید، فرعون از تبهکاران و جبّاران کم نظیر تاریخ می باشد. ظلم و ستم او به بنی اسرائیل و قتل پسران آنها و رویاروئی او با حضرت­ موسی و هارون­ علیهما السّلام، با دیدن آن همه معجزات در قرآن بارها عنوان گردیده است. فرعون به ظلم و جنایت تا آخر عمر ادامه داد و همانطور که آیه شریفه دلالت دارد حتّی بعد از خروج بنی اسرائیل از مصر، از روی ستم و تعدّی به تعقیب آنها پرداخت که قهر و غضب الهی ، وی و لشگرش را در کام مرگ فرو برد.

آری هنگامی که فرعون مرگ خود را قطعی دید همانند برخی از جانیان دیگر اظهار ایمان کرد و خداوند هم فرمود: « آلآن وَ قَد عَصَیتَ قَبلَ وَ کُنتَ مِنَ المُفسِدین » ، بدیهی است که این توبه ارزشی نداشته و پذیرفتنی نیست، حق تعالی در جای دیگر فرموده است :

« وَ لَیسَتِ التَّوبَهُ لِلَّذینَ یَعمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّی اِذا حَضَرَ اَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ إنّی تُبتُ الآن … » [۵]

برای آنها که اعمال سوء انجام دهند و هنگام فرا رسیدن مرگ ، توبه کنند ، توبه ای نیست.

و نیز فرموده است :

فَلمّا رَأَوا بَأسَنا قالوا آمَنّا بِالله وَحدَهُ و کَفَرنا بِما کُنّا بِهِ مُشرکین. فَلَم یَکُ یَنفَعُهُم ایمانُهُم لمّا رَأَوا بأسَنا سُنَّتَ اللهَ التی قَد خَلَت فی عِبادِه وَ خَسِرَ هُنا لِکَ الکافرون » [۶]

و چون عذاب ما را دیدند گفتند به خدای یکتا ایمان آوردیم و به آنچه شریک خدا قرار می دادیم کافر شدیم. اما ایمانی که پس از مشاهده مرگ و عذاب الهی، اظهار می دارند کمترین سودی نداشته و نتیجه ای برای آنها ندارد این سنّت الهی در میان بندگانش بوده و آنجا کافران زیانکار شده اند.

موجب شگفتی است که با وجود آیات و روایات متعدّد که صراحتاً مرگ فرعون را در اثر قهر و غضب و عذاب الهی عنوان فرموده و برای او عذابی شدید اُخروی تأکید گردیده « ابن عربی » [۷] اینگونه درمقام تبرئه او برآمده و این جنایتکار بزرگ تاریخ را هنگام مرگ، طاهر و مطهّر عنوان کرده است.

این صوفی معروف در جای دیگر می گوید : و اما قوله « وَ حاقَ بِآلِ فِرعَونَ سوءُ العَذاب. النّار یُعرَضُونَ عَلَیها غُدوّاً وَ عَشِیّاً وَ یَومَ تَقُومُ السّاعَهُ أدخلوا آل فرعون أَشَدَّ العَذاب » [۸] و اَمثالُهُ فَهُوَ مَخصوصٌ بَالالَ وَهُم کُفّار … [۹] .

بنابراین به ادّعای ابن عربی امثال این آیات که در بحث عذاب و عقوبت عنوان گردیده مخصوص آل فرعون است نه فرعون . در پاسخ به این ادّعای ابن عربی ، می توان به آیات زیر توجه نمود :

الف – « هَل اَتیکَ حَدیثُ موسی * … * إذهَب إلی فِرعَونَ اِنَّه طَغی * … * فَکَذَّبَ وَ عَصی *… * فَقالَ اَنَا رَبُّکُم الأعلی * فَأَخَذَهُ الله نَکالَ الآخِرهَ و الاولی * اِنَّ فی ذلِکَ لَعِبرَهً لِمَن یَخشی » [۱۰]

آیا خبر موسی به تو رسیده است … به سوی فرعون برو که سخت طغیان کرده است … پس ( فرعون ) تکذیب و نافرمانی کرده … ( از غرور و تکبر ) گفت منم خدای بزرگ شما . پس خداوند هم در اثر این غرور و سرکشی او ( فرعون ) را به عقوبت و عذاب دنیا و آخرت گرفتار کرده همانا در هلاکت ( فرعون ) عبرتی است برای کسی که از خدا می ترسد.

ب- « اَلَم تَرَ کَیفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعاد * … * وَ ثَمودَالَّذینَ جابُوا الصَّخرَ بِالوادِ* وَ فِرعَونَ ذی الاَوتادِ * اَلَّذینَ طَغَوا فِی البِلاد * فَأَکثروا فیهَا الفَساد * فَصَبَّ عَلیهِم رَبُّکَ سَوطَ عَذاب * اِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصاد » [۱۱]

با توجه به معنای صَبَّ در اینجا و نکره بودن عذاب، چنین استنباط می شود که عذاب و عقوبت وارد بر قوم عاد و ثمود و همچنین فرعون، مستمّر و بسیار شدید است.

ج – « وَ قالَ فِرعَونُ یا أیُّها المَلَأُ ما عَلِمتُ لَکُم مِن إِلهٍ غَیری … * وَ استَکبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فی الارضِ بِغَیرِ الحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُم إلَینا لا یُرجَعُونَ * فَأَخَذناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذناهُم فِی الیَمِّ فَانظُر کَیفَ کانَ عاقِبهُ الظّالِمینَ » [۱۲]

و فرعون با بزرگان قوم خود گفت که من هیچکس غیر خودم را خدای شما نمی دانم … فرعون و لشگر او در زمین به ناحق سرکشی و تکبّر کردند و چنین پنداشتند که به سوی ما باز نخواهند گشت . ما هم به کیفر آن طغیان و سرکشی او و لشگرش را مؤاخذه و مجازات کرده و در دریا غرق و هلاک ساختیم . ای رسول به پایان کار ستمکاران توجّه کن.

این آیات صریحاً ادّعای ابن ­عربی را درتوجیه اظهار فرعون درباره ( أَنا رَبُّکُمُ الأَعلی ) که در صفحات قبل اشاره گردید ابطال می نماید.

د- ( فَعَصی فِرعَونَ الرَّسُولَ فَأَخَذناهُ أَخذاً وَ بیلاً) [۱۳]

پس فرعون نافرمانی و عصیان کرد رسول را ، ما هم او را (فرعون) به قهر و انتقام سخت بگرفتیم.

همانطور که ملاحظه می شود در آیات شماره «الف» و «ب» صریحاً از عقوبت و عذاب فرعون، در آیه شماره «ج» عذاب فرعون و لشگر او، و در آیه شماره «د» از قهر و کیفر­ سخت فرعون یاد شده و بدیهی است که مرگ فرعون هم در اثر عذاب الهی بوده است­.

آنچه گفته شد بخشی از آیات قرآن است [۱۴] که صریحاً از کیفر و عقوبت الهی نسبت به جنایات و مظالم شخص فرعون یاد شده و اینکه مرگ او در اثر عذاب و کیفر الهی بوده و البته عقوبت سخت تری در آخرت نصیب او خواهد گشت.

چگونه ابن عربی این آیات را ندیده می گیرد و مدّعی است که بحث عذاب و عقوبت اخروی مربوط به آل فرعون است نه شخص فرعون و آن گونه از این جبّار عنید و دشمن سرسخت خدا، رسول و مؤمنان، تجلیل می کند؟ [۱۵]

اما در کمال تعجب، ابن عربی منکر ایمان پدر گرامی امیر مومنان، حضرت ابوطالب علیهما السلام شده و حکم به کفر و سوء عاقب ایشان می دهد! برای این منظور بخوانید:

ابن عربی و ایمان حضرت ابوطالب علیه السلام

سهل بن عبداللّه و تطهیر فرعون

حاشیه: سهل بن عبداللّه تستری از سران صوفیه نیز درباره فرعون می گوید:

لِلنَفْس سِرٌّ، و ما ظَهَرَ ذلک السِرُّ على أحدٍ الّا على فرعون، حیث قال: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى
نفْس را سرّى است، و ظاهر نشده است آن سرّ، مگر بر فرعون در وقتى که دعوى خدائى کرد. [۱۶]