تشبیه ذات خداوند و اجتماع نقیضین در کلام فلاسفه و عرفا

تشبیه ذات خداوند و اجتماع نقیضین در کلام فلاسفه و عرفا

در مکتب برهان و دین، مذهب اهل تعطیل در مورد معرفت خداوند باطل است. و معناى تعطیل این است که بشر حتّى از بحث درباره وجود خداوند طفره رفته و یا اینکه وجود او را انکار کند، امّا پس از اقرار به وجود خداوند هر گونه تعمّق و تحقیق و جستجو درباره معرفت کنه ذات او داخل در مسأله تشبیه است.

فلسفه و عرفان به این مسأله مهم توجّه نداشته، پس از بحث اثبات وجود خداوند، در مورد شناخت حقیقت ذات او بحث مى‏کند، و در نهایت کنه وجود او را عین وجود و هستى مطلق و بى‏ منتها مى‏داند که به صورت اشیاى گوناگون ظهور کرده است. این عقیده مستلزم تشبیه ذات خداوند به ممکنات از حیث ذات و سنخ وجود[۱] مى‏باشد، بلکه موجب انکار وجود خالق متعال و خالقیت اوست.

اساس معرفت مکتب عقل و برهان و دین، بر تنزیه مطلق خداوند متعال از وجود و صفات مخلوقات استوار است، امّا مکتب معرفت بشرى نه از تشبیه ذات خداوند ابایى دارد، و نه تنزیه ذات خداوند متعال را لازم مى‏داند، بلکه ترک تفکّر در شناخت ذات خداوند متعال را مصداق تعطیل مى‏شمارد، و ذات قدّوس خداوند جلّ وعلا را عین اشیا مى‏ انگارد.

در کتاب “علیّ بن موسى الرضا علیه ‏السلام والفلسفه الإلهیه” چنین آمده است:

یجب التحرز عن التنزیه الصرف، کما یجب التنزه عن التشبیه المحض، للزوم الاتقاء عن حدی التعطیل والتشبیه.[۲]

خداوند را نباید تنزیه صرف کرد، کما اینکه از تشبیه محض نیز باید پرهیز کرد؛ زیرا از دو طرف تعطیل و تشبیه باید کناره گرفت.

گر چه ما بیان داشتیم که اساس معرفت صحیح خداوند متعال بر تنزیه صرف وجود او سبحانه و تعالی است، و هر گونه بحث و فحص در مورد شناخت حقیقت ذات خداوند متعال داخل در مراتب تشبیه بوده، و گمراهى و مورد منع مى‏ باشد. أمّا اگر کسى به مبانى اهل فلسفه و عرفان در مورد معناى علّت و معلول و خدا و خلق آگاهى داشته باشد، به خوبى مى‏داند که بر اساس مبانى ایشان باید بین دو معناى تعطیل و تشبیه ـ که کاملا نقیض هم مى ‏باشند ـ جمع کند، و نه تنها هیچ راهى براى گریز از تنزیه و تشبیه مطلق ندارد، بلکه باید در این مورد صریحا قائل به اجتماع نقیضین شود.

“ابن عربى” گوید:

اعلم أن التنزیه عند أهل الحقایق فی الجناب الإلهی عین التحدید والتقیید، والمنزه إما جاهل وإما صاحب سوء أدب.[۳]

بدان که تنزیه در نظر کسانى که در مورد خداوند به حقایق دست یافته‏ اند، عین محدود کردن و در بند کشیدن ذات خداوند است، و کسى که خداوند را منزّه از وجود همه چیز مى‏داند یا نادان است و یا بى ‏ادب!

رساله “وحدت از دیدگاه عارف و حکیم” به نقل از “ابن عربى” مى‏نویسد:

إن الحقّ المنزّه هو الخلق المشبّه.[۴]

همانا خداوندِ منزّه، خودِ همان خلق تشبیه شده است

و نیز “ابن عربى” مى‏گوید:

فإن قلت بالتشبیه کنت محددا وإن قلت با لتنزیه کنت مقیدا

وإن قلت بالأمرین کنت مسددا وکنت إماما فی المعارف سیدا[۵]

اگر خداوند را شبیه خلق دانى او را محدود کرده‏اى؛ و اگر او را منزّه از وجود همه مخلوقات بدانى، پس او را مقیّد و در بند دانسته‏اى؛ و اگر او را هم شبیه همه چیز دانى و هم منزّه از وجود همه چیز، در معارف امام و پیشوا خواهى بود!

و مى‏ گوید:

ونزهه وشبهه وقم فی مقعد صدق[۶]

خداوند را هم منزّه از همه چیز بدان و هم شبیه و مانند همه چیز، تا به معرفت راستین دست یافته باشى!

در رساله “انه الحق” درباره خداوند آمده است:

مغایر و مباین چیزى نیست، و چیزى مباین او نیست.[۷] انیّت محضه‏ اى را که… شیخ در فصل چهارم مقاله هشتم الهیات شفاء (جلد ۲ / صفحه۲۲۶ / ط ۱ رحلى)اثبات کرده است، تنزیهى است که عین تشبیه است، نه تنزیه از تنزیه و تشبیه.[۸]

تنزیه یعنى اینکه: خداوند را همانند ماسواى او ندانیم، و تشبیه یعنى اینکه: او را مانند غیر او بدانیم؛ این دو معنا صریحا دو معناى نقیض هم مى ‏باشند، و این بسیار عجیب است که مدّعیان شناخت کنه ذات الهى به این صراحت به اجتماع نقیضین قائل شده و آن را محال نمى‏ دانند، چنانکه ارتفاع نقیضین را هم محال ندانسته و قائل به تنزیه از تنزیه و تشبیه شده‏اند. حضرت رضا علیه ‏السلام در پاسخ سلیمان مروزى ـ که بین: “عین خدا بودن یک شى‏ء” و “غیر او بودن آن” تناقضى نمى ‏بیند ـ مى ‏فرمایند:

یا جاهل، إذا قلت: “لیست هو”، فقد جعلتها غیره؛ وإذا قلت: “لیست هی غیره”، فقد جعلتها هو.[۹]

نادان، هنگامى که بگویى آن عین وجود خدا نیست، پس آن را غیر او قرار داده‏ اى؛ و وقتى بگویى غیر او نیست، پس آن را خود او قرار داده‏ اى.

و امام صادق علیه‏ السلام مى‏ فرمایند:

لم یکن بین الإثبات والنفی منزله.[۱۰]

بین نفى و اثبات چیز سومى وجود ندارد.

گذشته از اینکه بدترین معناى تشبیه، همان ادّعاى مسلک فلسفه و عرفان است که اشیا و مخلوقات را مراتب وجود و یا جلوه‏هاى مختلف ذات خداوند مى‏ شمارد و خدا و خلق را عین هم مى ‏داند. رساله “انه الحق” مى‏ نویسد:

إن سریان الهویه الإلهیه فی الموجودات کلها أوجب سریان جمیع الصفات الإلهیه فیها من الحیوه والعلم والقدره والسمع والبصر وغیرها، کلیها وجزئیها.[۱۱]

جارى شدن ذات خداوند در همه چیز، موجب شده است که تمامى صفات الهى یعنى حیات و علم و قدرت و سمع و بصر و غیر آن، همه و همه درموجودات جریان یافته باشد.

و مى‏ نویسد:

واجب الوجود اگر حدود و خواصّى داشته باشد، بر ضدّ بعضى از ممکنات یا بر ضدّ تمام ممکنات، البتّه آن‏هایى که صفات و خواصّ ضدّى دارند، به زودى معدوم و برطرف شده از بین مى‏روند؛ بلکه باید گفت: هر یک از ممکنات حدّى است از خواصّ نامحدود او، و مرتبه‏اى است از تجلیات او… گرچه گفتن و شنیدن این سخن دشوار است، ولى حقیقت است که شیطان هم مظهر اسم یامضلّ است، و به هر حال در هر مخلوقى یک نشانه و صفتى که نمونه ضعیف بسیار ضعیفى از اسامى و صفات حقّ است، موجود است… بسیط الحقیقه کل الأشیاء، معنایش همین است… تمام صفات که در ممکنات هست به طور اعلى و اتم در او هست.[۱۲]

در رساله “لقاء اللّه‏” در مورد تشابه خالق و خلق آمده است:

صفات الممکن نوعان؛ نوع منه لازم جهه وجوده، وهذا لا یخالف صفات الواجب، بل یشبهها.[۱۳]

صفات مخلوقات دو نوع است؛ یک قسم از آن لازمه جهت وجود آن است که این قسم مخالف با صفات خداوند نیست، بلکه شبیه صفات خداوند است.

در حالى که حضرت رضا علیه ‏السلام فرمودند:

کل ما فی الخلق لا یوجد فی خالقه، وکل ما یمکن فیه یمتنع فی صانعه.[۱۴]

هر چه در خلق باشد در خالقش پیدا نمى‏ شود، و هر چه در مخلوق ممکن باشد درباره آفریننده‏ اش ممتنع است.

و امام صادق علیه ‏السلام مى‏فرمایند:

من شبه اللّه‏ بخلقه فهو مشرک، إن اللّه‏ تبارک وتعالى لا یشبه شیئا، ولا یشبهه شیء، وکل ما وقع فی الوهم فهو بخلافه.[۱۵]

هر کس خداوند را شبیه خلقش بداند مشرک است، خداوند سبحانه و تعالی به هیچ چیز شبیه نیست، و هیچ چیز همانند او نیست، و هر چه در نظر آید خداوند بر خلاف آن است.

[۱] . گاهى وحدت وجودیان مى‏ گویند: ما با کسانى که قائل به اتّحاد و حلول ذات خداوند در مخلوقات مى‏باشند، و نیز با کسانى که خدا و خلق را شبیه هم مى‏ دانند تفاوت داریم، زیرا اعتقاد به حلول و اتّحاد و شباهت خالق و خلق تنها در صورتى ممکن است که ما دو موجود قبول داشته باشیم. در حالى که ما یک موجود بیشتر قبول نداریم!!