دلائل تشیع ابن عربی (۱) – تحریف کتب ابن عربی
اساس تشیع، پایبندی کامل به قرآن و سنت و معارف اهل بیت علیهم السلام در ابعاد علمی و عملی است. اهل سنت و سران برخی از فرقه هائی که در عالم اسلام ظهور و بروز یافتند (مانند تصوف)، پایبندی به مکتب اهل بیت علیهم السلام نداشتند. از طرفی برخی از شیعیان سعی بلیغی در اثبات تشیع سران تصوف دارند. ابن عربی، پایه گذار عرفان نظری و از شخصیت های تاثیرگذار در تاریخ تصوف است و تشیع یا تسنن وی از موارد مورد مناقشه به حساب می‌آید.
برخی با استناد به ذکر نام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و اشاره به نسب مبارک ایشان در کتب ابن عربی و مواردی از این دست، وی را شیعه می دانند. اما بسیاری دیگر به دلیل عدم اختصاص ذکر مناقب اهل بیت علیهم السلام و نام و نسب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به شیعیان و سابقه درج این مطالب در کتب برخی بزرگان اهل سنت، و همچنین با توجه به مجموعه آثار و مطالب ابن عربی که بر اساس اعتقادات اهل سنت پایه ریزی شده است، وی را یک صوفی سنی مذهب می‌دانند.
برای نمونه استاد مطهری در کتاب امامت و رهبری می گوید که اهالی اندلس نه تنها سنی بودند بلکه نسبت به شیعه عناد داشتند و میزانی از ناصبی گری در آنها بوده است. او در بیان علّت ناصبی گری اندلسیان می نویسد: «علتش اینست که اندلس را ابتدا امویها فتح کردند و بعد هم خلافت اموی تا سالهای زیادی در آنجا حکومت می‌کرد . امویها هم که دشمن اهل بیت بودند و لهذا در میان علمای اهل تسنن علمای ناصبی ، اندلسی هستند و شاید در اندلس شیعه نداشته باشیم و اگر داشته باشیم خیلی کم است » وی در ادامه با توجه به اندلسی بودن ابن عربی، بیان می کند که او نیز سنی متعصبی بوده است. [۱]
در فضای مجازی متونی با عنوان “دلایل تشیع ابن عربی” منتشر شده است که در آن مطالبی مسلسل وار ذکر شده و مدعی شده اند تشیع ابن عربی قطعی و ثابت است. تمرکز این نوشتار که در چندین بخش تقدیم خواهد شد، بر بررسی این موارد است. البته سعی شده مطالب دیگری که در سایر “مقالات” و “صفحات فضای مجازی” نیز مطرح شده مورد بررسی قرار بگیرد. در ابتدا و پس از ذکر مقدمه ای به بررسی مطالب مذکور خواهیم پرداخت ان شاء الله.
مفهوم تشیع
شیعه در اصطلاح به فردی اطلاق می شود که ولایت و محبت على بن ابى طالب علیه السلام و یازده امام معصوم از فرزندان ایشان را داشته و از آنها پیروى کند. بنا بر عقیده شیعه، امامت و خلافت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم منصبی الهى است و امام، با نصی مشخص از جانب خداوند یا رسول او تعیین می شود و مردم نمی توانند از خود، جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مشخص کنند. [۲]
علمای برجسته شیعه، ولایت اهل بیت علیهم السلام و رویگردانی از دشمنانِ ایشان را واجب و از فروع دین دانسته اند.[۳]
شیخ طوسی شاخه «سلیمانیه» از فرقه «زیدیه» را، که با وجود پذیرش برتری امام علی علیه السلام بر دیگر اصحاب، اعتقادی به منصوص بودن امامت آن حضرت نداشتند، خارج از تشیّع دانسته و آنان را غیر شیعی قلمداد می کند.[۴]
شیخ مفید در تعریف تشیع می گوید:
«تشیع در لغت تبعیت بر سبیل تدین و پذیرش ولایت خالصانه شخص متبوع است… خدا در قرآن می فرماید: (فاستغاثه الذی من شیعته علی الذی من عدوه) در این آیه فرق بین آن دو نفر ، از ولایت و عداوتشان نسبت به حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه السلام آشکار می شود. تشیع در اصطلاح ، عنوانی برای اتباع امیر المومنین علیه السلام است بر سبیل ولایت و اعتقاد به امامت بلا فصل ایشان بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و همچنین نفی امامت کسانی که بر حضرت امیر علیه السلام مقدم شدند و به خلافت رسیدند.» [۵]
شیخ مفید معتقد است که تشیع اشخاص هنگامی ثابت می شود که دو امر، به صورت همزمان محقق گردد: اولا اعتقاد به ولایت و امامت بلافصل امیرالمومنین علی علیه السلام و تبعیت از ایشان . ثانیا نفی امامت خلفای ثلاثه.
رکن دوم، دارای اهمیت بیشتری است؛ چرا که اظهار محبت و ولایت، امری شایع و مشترک بین شیعیان و اهل سنت است. اما نفی خلفای اهل سنت، وجه تمایز شیعیان از غیر است.
آیا کتب و آثار ابن عربی تحریف شده است؟
پس از مروری بر مفهوم تشیع، به بررسی موارد مطرح شده درباره تشیع ابن عربی می پردازیم. در برخی از موارد مطرح شده برای اثبات تشیع ابن عربی، به نقلی از شعرانی استناد شده و نتیجه گیری شده که کتب ابن عربی تحریف شده و وی شیعه بوده است.
اما متنی که از شعرانی به عنوان شاهد نقل شده از این قرار است:
«هنگامى که در صدد تلخیص کتاب فتوحات برآمدم با عباراتى مواجه شدم که به گمانم با عقاید مسلم کافه مسلمین تعارض داشت بنابراین پس از اندکى شک و تردید آنها را حذف کردم و روزى این مطالب را با شیخ شمس الدین (متوفاى سال ۹۵۵ ه. ق) که نسخهاى از فتوحات را به خط خود نوشته و با نسخه مؤلف در قونیه مقابله کرده بود در میان گذاشتم، و پس از خواندن آن دریافتم که هیچ یک از عباراتى که حذف کرده بودم، در آن نسخه موجود نیست. شعرانى نقل مىکند که براى وى مسلم گردید که نسخههاى فتوحات که در زمان وى در مصر رواج داشت، شامل قسمتهایى مىشد که به نام مؤلف جعل شده بود و در مورد کتاب فصوص و دیگر آثار وى نیز چنین کارى صورت گرفته بود»[۶]
و از متن فوق نتیجه گرفته شده که ابن عربی شیعه بوده است!
اما پاسخ به این مطلب:
با توجه به اصل متن شعرانی که به عربی نگاشته شده، متوجه می شویم او مدعی است که نسخه ای از فتوحات را یافته که با نسخ رایج در آن زمان متفاوت بوده است. متن عربی عبارت شعرانی از این قرار است:
«و قد توقفت حال الاختصار فی مواضع کثیره منه لم یظهر لی موافقتها لما علیه اهل السنه و الجماعه! فحذفتها من هذا المختصر حتی قدم علینا الاخ العالم الشریف شمس الدین السید محمد بن السید ابی الطیب المدنی فذاکرته فی ذلک فاخرج الی نسخه من الفتوحات التی قابلها علی النسخه التی علیها خط الشیخ محیی الدین نفسه بقونیه فلم ار فیها شیئا مما توقفت فیه و حذفته، فعلمت ان النسخ التی فی مصر الان کلها کتبت من النسخه التی دسوا علی الشیخ فیها ما یخالف عقائد اهل السنه و الجماعه! کما وقع له ذلک فی کتاب الفصوص و غیره.»
طبق گزارش شعرانی نسخه ای که یافته با عقاید اهل سنت همخوانی بیشتری داشته است! و تحریفات صورت گرفته در نسخه های رایج، در راستای دور نمودن آثار ابن عربی از عقائد اهل سنت بوده است! اما مترجم ظاهرا خوش نداشته که صریحا بگوید: “عقاید مسلّم اهل سنت و جماعت” و به جای آن می نویسد: “عقاید مسلّم کافه مسلمین” .
بنابراین مترجم و کسانی که از این متن برای اثبات تشیع ابن عربی استفاده می کنند، عامدا یا غیرعامدا، مخاطبین را گمراه نموده اند. البته شاهد دیگری از متن شعرانی(ذکر نسب مبارک امام زمان ارواحنا فداه) برای اثبات تشیع ابن عربی ذکر کرده اند که در بخش های بعدی این نوشتار، پاسخ آن داده خواهد شد.
پس از مشخص شدن اینکه تحریفات مد نظر شعرانی، به اثبات تشیع ابن عربی کمکی نخواهد کرد و بلکه تسنن غلیظ تری را برای وی ثابت می کند، نکات مهمی را درباره نسخه های فعلی و در دسترس فتوحات ذکر می کنیم.
ابن عربی فتوحات را بازنویسی کرده و در نسخه دوم بسیاری از مطالب موجود در نسخه اول را حذف کرده و مطالبی افزوده و نسخه خطی به خط مولف که همان نسخه دوم است موجود بوده و در کتابخانه قونیه نگهداری می‌شود. جناب هادی مکارم در مقاله ای می نویسد:
« ابن عربی، به تصریح خود، فتوحات را در دو مرتبه و با دو ویرایش متفاوت نوشته است. نسخه اول در سال ۵۹۹ در مکه مکرمه آغاز و در سال ۶۲۹ در دمشق به پایان رسیده، و نسخه دوم در سال ۶۳۲ آغاز و در سال ۶۳۴ به انجام رسیده است. در نسخه دوم برخی از مطالب موجود در نسخه اول حذف و مطالب دیگری به آن افزوده شده است. مخطوطات موجود به خط مؤلف، که قونوی در فهرستش از آن یاد کرده، همان اجزائی است که اینک در کتابخانه إیفکاف (اوقاف) موزه سی (موزه آثار اسلامی در استانبول)، به شماره های ۱۸۴۵ تا ۱۸۸۱ (یا در ترقیم جدید ۱۷۳۶-۱۷۷۲)، نگاهداری می شود… مجموعه این نسخه ها، یک سال پیش از فوت ابن عربی توسط خود ابن عربی به فرزند خوانده اش صدرالدین قونوی اهداء شده است. پس از وفات ابن عربی، قونوی به تکمیلِ مقابله اجزاء مختلف آن با دیگر شاگردان استادش پرداخته است… بعد از آن که قونوی به مسقط الرأسش باز می گردد این اجزاء فتوحات (وبسیاری از دیگر مؤلفات ابن عربی) را هم به همراه خود آورده و در نهایت بر کتابخانه ای که در مسجد و زاویه خود تأسیس نموده، وقف می کند. در سالیان اخیر به دلیل نفاست فراوان و احتمال تلف شدن و از بین رفتن این اجزاء، حکومت ترکیه آنها را از قونیه به کتابخانه اوقاف در استانبول منتقل می نماید.
این نسخه همان ویرایش دوم است، و ابن عربی در خاتمه جزء آخر به خط خود چنین نگاشته است: “إنتهی الکتاب علی أمکن ما یکون من الإیجاز والاختصار، علی ید منشیه. وهو النسخه الثانیه من الکتاب بخط یدی، وکان الفراغ من هذا الباب الذی هو خاتمه الکتاب بُکره یوم الأربعاء ۲۴ ربیع الأول ۶۳۶، وکتب منشیه بخطه محمد بن علی بن محمد بن العربی الطائی الحاتمی وفقه الله”. و در زیر این عبارت حاشیه ای به همان خط آمده: “هذه النسخه سبعه وثلاثون مجلدا، وفیها زیادات علی النسخه الأولی التی وقفتها علی ولدی محمد الکبیر، الذی أمه فاطمه بنت یونس بن یوسف أمیر الحرمین وفقه الله، وعلی عقبه، وعلی المسلمین بعد ذلک شرقا وغربا وبرّا وبحرا، وصلی الله علی سیدنا محمد خاتم النبیین، وعلی آله وصحبه أجمعین”.
تصاویر صفحه عنوان جلد اول، دوم و آخر؛ از نسخه خطی اصل کتاب فتوحات مکیه (بخط مؤلف) چنین است:
از آنجا که در کتابخانه موقوفه بر خانقاه صدرالدین قونوی در قونیه، تعدادی از نسخه های اصل کتب ابن عربی منجمله متن کامل از ویرایش دوم فتوحات مکیه، وجود داشته است، افراد علاقه مند از اقصی نقاط جهان اسلام برای استکتاب و نسخه برداری از آنها، و یا تصحیح و مقابله نسخه های خود، به قونیه آمده و در تصویر ذیل یکی از این گواهی های مقابله آمده است.
در متن گواهی ذکر شده که عده ای از دراویش با اهل و عیال خود، از سرزمین بخارا و بلخ، در تاریخ ۲۳ ربیع الثانی ۱۲۴۴، به قونیه مهاجرت کرده و به مدت سه سال مشغول به استنساخ کتب ابن عربی بوده اند. این گواهی در ۱۲۴۷ هجری کتابت شده است:
اولین بار فتوحات مکیه در ۴ جلد در بولاق و در بازه زمانی ۵ ساله (از ۱۲۶۹ تا ۱۲۷۴ قمری)، به اشراف شیخ أحمد ابومصلح أبیاری به چاپ رسید. اساس این طبع نسخه های خطی متأخر (و نه چندان قابل اعتمادی) از ویرایش اول فتوحات بود.
…اما به مناسبت هشتصدمین سال تولد ابن عربی چاپ جدید فتوحات با تحقیق شایسته عثمان یحیی و تبویبی مناسب (بر اساس تقسیم بندی مؤلف در ویرایش دوم)، و افزودن فهرست هایی ارزشمند به چاپ رسید…
با توجه به این که تحقیق کتاب بر اساس چهار نسخه مهم (یعنی نسخه خطی قونیه که در واقع نسخه دوم کتاب به قلم محیی الدین است، و نسخه خطی کتابخانه بایزید که بر اساس نسخه اول فتوحات نوشته شده، و نسخه خطی کتابخانه فاتح به قلم اسماعیل بن سودکین از شاگردان ابن عربی، و نسخه میمنیه طبع ۱۳۲۹ قاهره) صورت گرفته است، می توان این چاپ را نسخه ای کامل از فتوحات دانست که همه مطالب حذف شده از دست نوشت اول مؤلف و نیز تمامی مطالب افزوده شده در دست نوشت دوم را در بر دارد. اما متأسفانه این چاپ کامل نیست و قریب یک سوم از متن فتوحات اصلی را در بر می گیرد. در سالهای اخیر هم دار احیاء التراث الاسلامی بیروت (سال ۱۹۹۷ میلادی در ۴ جلد)، و دار الکتب العلمیه (۱۹۹۹ میلادی در ۹جلد)، با حروفچینی جدید از روی چاپ قاهره و افزودن برخی فهارس و تخریجات به تجدید چاپ فتوحات پرداخته اند. تصحیح منقح دیگری از متن کامل این کتاب، به سال ۲۰۱۰ میلادی در یمن، توسط عبدالعزیز سلطان منصوب، و با اعتماد به نسخه اصل قونیه و نسخه ای از کتابخانه سلیمانیه و ملاحظه جمیع چاپهای پیشین، صورت گرفته، و در ۱۲ مجلد منتشر گشته است.»
بنا براین نسخه‌ای هم که عثمان یحیی برای تصحیح در اختیار داشته، همان نسخه اصلی است که ابن‌عربی به خط خود نوشته است.[۷] »[۸] / اتمام نقل قول
در نتیجه نسخه اصلی فتوحات به خط ابن عربی در زمان ما موجود و در دسترس است و آنچه که در نسخه عثمان یحیی و نسخه عبدالعزیز سلطان منصوب وجود دارد، از روی دستخط ابن عربی استنساخ شده است و ادعای تحریف مطالب ابن عربی در این آثار منتفی خواهد بود. همچنین با قبول ادعای شعرانی نیز، تنها تسنّنی غلیظ تر برای ابن عربی ثابت خواهد شد.
[۱] امامت و رهبری ، مطهری، مرتضی ، جلد ۱ ، صص ۲۰۲-۲۰۳
[۲] فضایل الشیعه صدوق، قم، موسسه امام المهدی، ۱۴۱۰ق، ص۱۵
[۳] ابن بابویه، الاعتقادات فی دین الامامیه، چاپ غلام رضا مازندرانی، قم ۱۴۱۲، ص۷۸ـ۸۱ ؛
عبدالرزاق بن علی لاهیجی، سرمایه ایمان، تهران ۱۳۶۲ ش، ص۱۵۴ـ ۱۵۵
[۴] شیخ طوسی، تلخیص الشافی، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۴، ج ۲، ص ۵۶.
[۵] شیخ مفید، اوائل المقالات، تهران، دانشگاه تهران، ۱۴۱۳، ص ۱
[۶] http://www.wikifeqh.ir/محیی‌الدین_ابن‌عربی#foot-main95
[۷] ارزش میراث صوفیه، عبدالحسین زرین کوب، امیر کبیر ۱۳۸۹ ص ۶۴۶
[۸] هادی مکارم، نکاتی پیرامون کتاب “فتوحات مکیه” از شیخ اکبر محی الدین ابن عربی؛ آدرس مقاله در سایت تخصصی نسخ خطی بساتین:
http://manuscripts.ir/ar/component/content/article/90-news/ مقالات/۴۵۷۰-نکاتی-پیرامون-کتاب-فتوحات-مکیه-از-شیخ-اکبر-محی-الدین-ابن-عربی