سند کتاب شرح مناقب و صلوات چهارده معصوم علیهم السلام ابن عربی

کتاب شرح مناقب اهل بیت علیهم السلام ابن عربی

یکی از آثاری که در سده‌های اخیر به ابن عربی نسبت داده شده «رساله ائمه اثنا عشر» است که به نام‌های دیگری نظیر «رساله دوازده امام علیهم السلام» یا «رساله صلوات چهارده معصوم علیهم السلام» یا «شرح مناقب ابن عربی» نیز شناخته می‌شود.

کتاب «شرح مناقب ابن عربی» شرحی است که سید صالح موسوی خلخالی (م1306ق) فرزند محمد بن صالح ابن حمزه[1] از رساله‌ای منسوب به ابن عربی به دست داده است. مطابق ادعای خلخالی، ابن عربی در رساله «مناقب ائمه اثنی عشریه» به بیان مناقب امامان دوازده‌گانه شیعه و حضرت زهرا سلام الله علیها پرداخته است. این کتاب در سال 1322ش در تهران منتشر شده است. شارح اشاره دارد که آن را به تقاضای یکی از دوستانش نگاشته است. جالب است که خود خلخالی می گوید که این کتاب منسوب به ابن عربی است و با قطعیت این کتاب را از آن ابن عربی نمی داند. عبارت موسوی خلخالی چنین است:

«مدت زمانى قبل بر اين، يكى از اعاظم ادباء و اجلّه فضلاء دارالخلافه‌ی طهران كه رشته دوستيش با اين بنده محكم و عهد مودتش مستحكم است، خواهش نمود در شرح مناقب ائمه اثناعشريه -صلوات اللّه عليهم‌اجمعين- كه منسوب به استاد العرفاء و السالكين محی‌الدين اعرابى است؛ كتابى برنگارم و در حل معضلات آن مناقب، شرحى بيارم.»[2]

هم زمان با سید صالح خلخالی، شخص دیگری به نام ابوالحسن محمد بن السيد محمد الحسينی الشيروانی‏ (حوالی 1305ق) صاحب تفسیر «مصباح المفسرین»، شرحی موسوم به «شرح رساله صلوات» نگاشته، و عبارات ابن عربی در همین رساله را شرح داده است.[3] نامبرده در ابتدای کتاب خود از ناصر الدین شاه قاجار یاد کرده و برای طول عمر و دوام سلطنتش دعا می‌کند.

برخی کتاب مذکور را مهم‌ترین و قاطع‌ترین دلیل بر تشیع ابن عربی دانسته‌اند، حال آنکه این افراد تحقیقی پیرامون اصل انتساب این رساله به ابن عربی انجام نداده، و بدون اطلاع کافی، انتساب آن به ابن عربی را مفروض دانسته‌اند.

کلام شارح کتاب درباره کثرت شواهد تسنن ابن عربی!

جالب است افرادی که ابن عربی را با استناد به این کتاب شیعه معرفی می‌کنند، از کلام شارح کتاب یعنی صالح خلخالی مبنی بر کثرت شواهد تسنن ابن عربی به سادگی می‌گذرند. خلخالی در این کتاب اذعان دارد که در سرتاسر آثار ابن عربی، شواهد و قرائن تسنن او به وفور قابل رؤیت است، بطوری که اثبات تسنن او هیچ دلیلی افزون بر آثار او نمی‌طلبد. خلخالی می‌نویسد:

«ازآن‏جايى‏ كه وى از بدايت سير تا نهايت سلوک در بلاد تسنن به سر برده، و در ما بين آن جماعت نشو و نما مى‏كرد، ظواهر اغلب مصنفات خود را مطابق قواعد آنها نوشته. بدين واسطه جماعتى كه وى را در جرگ علماء سنت شمارند در اثبات مدعاى خود برهان خارجى لازم ندارند.»[4]

اعتبار شرح مناقب ابن عربی

شرح آقای موسوی خلخالی بر مناقب ابن عربی، تاکنون با چندین تحقیق و تعلیق منتشر شده است و این محققان تلاش کرده اند اعتبار کتاب شرح مناقب ابن عربی را ثابت کنند. دو مستند برای کتاب شرح مناقب ابن عربی ذکر شده است که یکی از آنها به کلی جعلی و کذب بوده و دیگری مصادره به مطلوب است.

مورد اول) در نسخه ای که توسط انتشارات تکیه خاکسار منتشر شده است، محقق کتاب سید جمال الدین خاکسار، مدعی می‌شود که شیخ یوسف نبهانی لبنانی (۱۸۴۹ – ۱۹۳۲م) در معرفی و شرح احوالات ابن عربی، به «کتاب الصلوات و شرح مناقب ائمه معصومین علیهم السلام» به عنوان یکی از آثار ابن عربی اشاره کرده است.[5]

حال آنکه با مراجعه به کتاب نبهانی، مشخص می شود که اساسا این محقق فلسطینی به این موضوع اشاره نکرده است و محقق کتاب نسبت کذب به نبهانی داده است.[6]

مورد دوم) در نسخه ای که به تصحیح و تعلیقه مهدی افتخار انجام شده است، در مقدمه اثر ادعا کرده اند «در کتاب شناسی عثمان یحیی هم از کتب محی الدین شمرده شده است.»[7]

حال آنکه عثمان یحیی (م1376ش) در کتاب «مولفات ابن عربی تاریخها و تصنیفها» کلیه آثار ابن عربی را به دو بخش تقسیم کرده است، بخش اول آثاری که نسبت آنها به ابن عربی ثابت است و بخش دوم، آثاری که نسبت آنها به ابن عربی ثابت نیست و صرفا منسوب به ابن عربی می باشد. عثمان یحیی در بخش دوم، به شرح مناقب ابن عربی اشاره می کند اما به کتاب الذریعة آقابزرگ آدرس می دهد و می گوید: «طبع فی مجموعة طهران، سنة 1315ق» چنانچه اشاره شد آقابزرگ هم به کتاب خود شارح یعنی صالح خلخالی آدرس داده و مستندی قدیمی تر از سال 1315ق برای این کتاب ذکر نمی شود. [8][9]

بنابراین، تا پیش از قرن چهاردهم هجری قمری، کوچک ترین اطلاعی از رساله شرح مناقب ابن عربی در دست نیست.

دیدگاه مرحوم آقابزرگ درباره این کتاب

خود مرحوم آقابزرگ طهرانی هم در کتاب «الذریعه» اشاره دارد که این کتاب نخستین بار در 1315ق به همراه کتاب «تمهید القواعد» ابن ترکه طبع شده است، و سید صالح خلخالی آن را به فارسی شرح داده است. ایشان از لفظ «منسوب» استفاده کرده و این نشان می دهد نسبت این کتاب به ابن عربی را ثابت نمی داند. می‌نویسد:

«أبسط من المنسوب إلى الخواجة ينسب إلى محي‌الدين بن العربيّ… طبع في آخر التمهيد في شرح قواعد التوحيد في (1315)، وقد شرحه السيّد الحكيم الفاضل السيّد صالح الخلخاليّ المتوفّى (1306)، وهو شرح فارسيّ طبع بطهران. يقال: هو إمّا كافر لما أورده في كتبه أو مؤمن، و على أيّ فكتبه كتب ضلال.»[10]

از سوی دیگر، برخی احتمال داده اند که صالح خلخالی از صوفیان فرقه نوربخشیه باشد[11] چنانچه در رساله خود از آنها مطالبی نقل می کند و آورده است: «و از بعضى درويشان سلسله نوربخشيه شنيده شد كه‏…»[12]همچنین خلخالی در این اثر، بدون نام آوردن از شیخ احمد احسائی، عباراتی از او در شرح زیارة جامعه کبیره را نقل می کند و این نشان می دهد با افکار احسائی هم آشنا بوده است.

ادبیات و سبک نگارش و لحن نوشتار کتاب نیز شباهتی به دیگر آثار ابن عربی ندارد، و می‌توان حدس زد از جعلیات عصر صفوی یا عهد قاجار، و برای انتساب ابن عربی به مذهب شیعه صورت گرفته است. در مقدمه‌ی ناشر شرح مناقب نیز به این مطلب اشاره شده است که این کتاب مورد توجه علما و محققین قرار نگرفته است، اما اشاره‌ای ندارد که علت این عدم توجه، عدم وجود آن بوده است! عجیب‌تر اینکه خود سید صالح خلخالی یا شیروانی به‌عنوان مترجم و شارح این اثر، هیچ اطلاعی از نسخ خطی آن به دست نمی‌دهند.

لذا برای انتساب این رساله به ابن‌عربی، هیچ مستند و مدرکی وجود ندارد و اساساً نمی‌توان آن را در زمره آثار ابن‌عربی به شمار آورد، چه رسد به آنکه بخواهد به عنوان دلیلی برای اثبات تشیع وی، مورد استناد قرار گیرد.

منبع: کتاب کاوشی در مذهب ابن عربی (با تغییرات و اضافات جزئی)

همچنین بخوانید: بررسی و نقد دلائل طرح شده پیرامون تشیع ابن عربی (۱) تحریف آثار ابن عربی

[1] .او را نباید با مولی محمدرضا ابن محمد صالح بن سعید بن صالح العلماء المولی محمد صالح خلخالی صاحب العروة الوثقی و سراج السالکین وش رح قصیدة المیر اشتباه کرد چه اینکه هردو در یک عصر می زیسته اند. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج12، ص139.

[2]. موسوی خلخالی، شرح مناقب محيى‌الدين عربى، ص4.

[3]. ابوالحسن بن محمد الحسیني الشیرواني، شرح رسالة الصلوات ابن عربی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه: 9323.

[4]. موسوی خلخالی، شرح مناقب محیی‌الدین عربى، ص60.

[5] . شرح مناقب محیی الدین عربی، به اهتمام سید جمال الدین، انتشارات تکیه خاکسار، بی تا، مقدمه، ص37

[6] .نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، ج1، ص181.

[7] . شرح مناقب، تصحیح، تعلیقه و ترجمه مهدی افتخار، قم: مطبوعات دینی، 1386ش، مقدمه، ص2

[8]. عثمان یحیی، مؤلفات ابن عربی، ص323.

[9].آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج‏8، ص269.

[10]. ترجمه: ساده‌تر از آنچه به خواجه نسبت داده شده، به محی‌الدین بن عربی نسبت داده شده است… این متن در پایان کتاب التمهید فی شرح قواعد التوحید در سال ۱۳۱۵ قمری چاپ شده است. این کتاب توسط سید حکیم و فاضل سید صالح خلخالی که در سال ۱۳۰۶ قمری وفات یافته، شرح داده شده است. شرح آن به زبان فارسی بوده و در تهران به چاپ رسیده است. گفته می‌شود: او یا کافر است به دلیل آنچه در کتاب‌هایش آورده یا مؤمن است، و در هر صورت، کتاب‌هایش کتاب‌های گمراهی هستند. (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج‏8، ص269.)

[11]

[12].صالح خلخالی، شرح مناقب محيى الدين عربى، ص: 39