ابن عربی و شرافت، فضیلت و برکت روز عاشورا! روزه در عاشورا، کفاره گناهان یک سال!

دیدگاه شیعیان و اهل سنت درباره حکم روزه روز عاشورا متفاوت می باشد .

دیدگاه اهل سنت درباره روزه در روز عاشورا

با بررسی روایات موجود در منابع اهل سنت، تعارض و اضطرابی آشکار در متون آنها مشاهده می شود، برخی از این روایات بر روزه روز عاشورا تاکید می کنند و برخی دیگر خلاف آن را ثابت می کنند. مثلا در صحیح مسلم، کتاب الصوم، صوم یوم عاشورا به نقل از ابن مسعود آمده است که: «قبل از نزول حکم روزه ماه رمضان، روز عاشورا را روزه می گرفتند اما پس از آن، روزه عاشورا ترک شد.» از طرف دیگر در بعضی از این روایات آمده است که اهل جاهلیت، عاشورا را روزه می گرفتند و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به تبع آنها آن روز را روزه گرفت! [۱]

در بعضی دیگر آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله فضیلت روزه عاشورا را نمی دانست اما پس از هجرت به مدینه از یهود آموخت و به آن عمل کرد. [۲]

آیا ممکن است پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) با علم لدنی خود ، حکم مساله ای را نداند و آنرا از اهل کتاب بیاموزد!؟ ضمن اینکه در میان اهل کتاب چنین روزه ای وجود ندارد و اساسا آنها روزی به نام عاشورا نمی شناسند. تعارض مذکور و مطالب عجیب بعضی از این روایات، این احتمال را بسیار تقویت می کند که این روایات از محصولات بنی امیه است و آنها برای سرور و شادی در عاشورا، استحباب روزه این روز را جعل کردند و به تدریج این امر به سنتی در میان اهل سنت تبدیل شد[۳] و این همان مطلبی است که در زیارت عاشورا آمده است: “اللهم ان هذا یوم تبرکت به بنی امیه” و “هذا یوم فرحت به آل زیاد و آل مروان بقتلهم الحسین صلوات الله علیه”.

روایات اهل بیت علیهم السلام درباره روزه در روز عاشورا

۱ ) “سئل الامام الرضا (علیه السلام) عن صوم یوم عاشورا، قال: عن صوم ابن مرجانه تسالنی ذلک یوم صامه الادعیاء من آل زیاد لقتل الحسین (علیه السلام) : از امام رضا (علیه السلام) درباره روزه روز عاشورا سوال کردند. حضرت فرمود: آیا از روزه پسر مرجانه سوال می کنید؟ روز عاشورا، روزی است که ناپاکان از آل زیاد به خاطر ] سرور و شادی ناشی از [ کشتن امام حسین (علیه السلام) آنرا روزه گرفتند [۴] .

۲ ) امام رضا (علیه السلام) می فرماید: “روز عاشورا، روز روزه نیست بلکه روز حزن و مصیبتی است که برای اهل آسمان و زمین و همه مومنان وارد شد و روز شادی و سرور پسر مرجانه و آل زیاد و اهل آتش است.”

۳ ) مرحوم کلینی در کافی نقل می کند:امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به شخصی که از حکم روزه روز عاشورا سوال کرده بود فرمودند:

یَوْمُ عَاشُورَاءَ فَیَوْمٌ أُصِیبَ فِیهِ الْحُسَیْنُ ع صَرِیعاً بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ أَصْحَابُهُ صَرْعَى حَوْلَهُ عُرَاهً أَ فَصَوْمٌ یَکُونُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ کَلَّا وَ رَبِّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ

روز عاشورا، روزى است که مصیبت حسین علیه السلام و بر خاک افتادن او میان یارانش، پیش آمد و یارانش نیز برهنه، بر گِرد او بر زمین افتاده بودند. آیا در چنین روزى، روزه مى‏گیرند؟ سوگند به پروردگار که چنین کاری هرگز، روا نیست.

سپس فرمود: فَمَنْ صَامَهُ أَوْ تَبَرَّکَ بِهِ حَشَرَهُ اللَّهُ مَعَ آلِ زِیَادٍ

هر کس این روز را روزه بگیرد یا آن را مبارک بدارد؛ خداوند متعال او را با آل زیاد محشور می گرداند.[۵]

۴ ) راوی می‏گوید: از امام باقر علیه السلام در باره صوم روز عاشوراء سئوال نمودم؛ حضرت فرمودند: صوم متروک بنزول شهر رمضان، والمتروک بدعه.

روزه‏ای است که با وجوب روزه ماه رمضان ترک گردید و روزه گرفتن در روزه متروک بدعت محسوب می‏گردد.[۶]

۵ ) از امام صادق علیه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال می‏کند حضرت می ‏فرماید:

ذاک یوم قتل فیه الحسین علیه السلام، فإن کنت شامتا فصم. ثم قال: إن آل أمیه علیهم لعنه الله ومن أعانهم على قتل الحسین من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسین علیه السلام وسلم من خرج إلى الحسین علیه السلام وصارت الخلافه فی آل أبی سفیان، أن یتخذوا ذلک الیوم عیدا لهم، وأن یصوموا فیه شکرا، ویفرحون أولادهم، فصارت فی آل أبی سفیان سنّه إلى الیوم فی الناس، واقتدى بهم الناس جمیعا، فلذلک یصومونه ویدخلون على عیالاتهم وأهالیهم الفرح ذلک الیوم. ثم قال: إن الصوم لا یکون للمصیبه، ولا یکون إلا شکرا للسلامه، وإن الحسین علیه السلام أصیب، فإن کنت ممن أصبت به فلا تصم، وإن کنت شامتا ممن سرک سلامه بنی أمیه فصم شکرا لله تعالى.

روز عاشورا روز شهادت امام حسین علیه السلام است. اگر می‏خواهی به حسین شماتت کنی (از بلایی که به آنها وارد شده اظهار خشنودی کنی) در روز عاشورا روزه بگیر. بنی امیه لعنه اللَّه علیهم و آن افرادی از اهل شام که آنان را در کشتن حسین اعانت نمودند نذر کردند: اگر حسین کشته شود و اشخاصی که از آنان بر حسین علیه السلام خروج کرده‏اند سالم بمانند و مقام خلافت نصیب آل ابو سفیان شود روز عاشورا را برای خود عید قرار دهند و آن روز را براى شکرگزارى روزه بگیرند. لذا این موضوع تا امروز بین مردم سنت و معمول شد و مردم عموما به آنان اقتدا کردند. آری به این علت است که روز عاشورا را روزه می‏گیرند و در این روز اهل و عیال خود را مسرور می‏کنند. سپس حضرت فرمود: آری! روزه این روز برای مصیبت نیست. چون فقط برای سپاس از جهت سلامتی بنی امیه است. حسین علیه السلام در این روز مصیبت دیده ‏است، اگر تو هم مصیبت زده هستی این روز را روزه نگیر و اگر از کسانی هستی که قصد شماتت اهل بیت را داشته و سلامت بنی امیّه تو را خشنود کرده این روز را روزه بدار.[۷]

۶ ) در روایتی دیگر زید نرسی از زراره این‌گونه نقل می‌کند:

عن زید النرسی قال: سمعت عبید بن زراره یسأل أبا عبد الله علیه السلام عن صوم یوم عاشورا فقال: من صامه کان حظه من صیام ذلک الیوم حظ ابن مرجانه وآل زیاد. قال: قلت: وما کان حظهم من ذلک الیوم؟ قال: النار أعاذنا الله من النار ومن عمل یقرب من النار.

زید نرسی می‌گوید: از عبید بن زراره شنیدم که از أبا عبد الله علیه السلام راجع به روزه عاشورا سؤال نمود. حضرت فرمود: کسی که این روز را روزه بدارد حظ و نصیبش از این روز همان خواهد بود که ابن مرجانه و آل زیاد از این روز بردند. می‌گوید: گفتم حظ و نصیب آنان در این روز چه بود؟ فرمود: آتش جهنم! و به خدا پناه می‌بریم از عملی که نتیجه آن آتش باشد![۸]

۷ ) محمد بن یعقوب عن الحسین بن علی الهاشمی عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان (عن أبان عن عبد الملک) قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن صوم تاسوعاء وعاشوراء من شهر المحرم؟ فقال:… ما هو یوم صوم. وما هو إلا یوم حزن ومصیبه دخلت على أهل السماء وأهل الأرض وجمیع المؤمنین. ویوم فرح وسرور لابن مرجانه وآل زیاد وأهل الشام. غضب الله علیهم وعلى ذریاتهم…

از أبا عبد الله؛ امام صادق علیه السلام در باره روزه گرفتن تاسوعاء و عاشورای از ماه محرم سؤال نمودم؟ حضرت فرمود:… این روز‌ها برای روزه گرفتن نیست، چون این روز‌ها روز حزن و مصیبت أهل آسمان‌ها و أهل زمین و همه مؤمنین است و روز فرح و سرور ابن مرجانه و آل زیاد و أهل شام است، که غضب خدا بر آنان و ذریه آنان باد…[۹]

و بسیاری از روایات دیگر که در این مجال به همین مقدار بسنده می کنیم.

دیدگاه علمای شیعه درباره روزه در روز عاشورا

درباره روزه عاشوراء در میان علمای شیعه اقوال متعددی وجود دارد :

بعضی از علمای شیعه حکم به حرمت صوم روز عاشوراء داده اند مانند:

مرحوم خوانساری در جامع المدارک: و جزم بعض متأخری المتأخرین بالحرمه ترجیحا للنصوص الناهیه وحملا لما دل على الاستحباب على التقیه. والظاهر أن هذا أقرب

بعضی از متأخرین از علمای شیعه، روایات نهی در روزه عاشوراء را ترجیح داده و احادیث استحباب روزه این روز را حمل بر تقیه نموده‌ و در نتیجه جزم به حرمت نموده‌اند، و ظاهر این است که این نظر اقرب است. [۱۰]

مرحوم محدث بحرانی در حدائق: وبالجمله فإن دلاله هذه الأخبار على التحریم مطلقا أظهر ظاهر.

بالجمله این که دلالت این أخبار (صوم یوم عاشوراء) بر تحریم به طور مطلق، أظهر از ظاهر است.[۱۱]

مرحوم نراقی در مستند الشیعه: فالحق ، حرمه صومه من هذه الجهه. فإنه بدعه عند آل محمد متروکه

نظر صحیح: حرمت روزه این روز است، چون روزه این روز نزد آل محمد بدعتی متروک محسوب می‌شود.[۱۲]

علامه مجلسی(ره) در این باره می نویسد: روایاتی که گویای ثواب داشتن روزه عاشورا هستند از روی تقیه صادر شده‌اند و آنچه مستحب است و ثواب دارد خودداری از مبطلات روزه از روی حزن و اندوه است تا وقت عصر؛ البته نه به نیت روزه. و در نهایت می‌نویسد: الأحوط ترک صیامه مطلقا؛ بنابر احتیاط واجب به هیچ عنوان نباید روز عاشورا، روزه گرفت.[۱۳]

ابن عربی و تبرک جستن به روز عاشورا با پیروی از بنی امیه

اما ابن عربی به کرّات و به انحاء مختلف ، شرافت ، فضیلت و برکت روز عاشورا را یادآور شده ، آن را در زمره ایامی چون ماه مبارک رمضان و روز عرفه و جمعه قرار می دهد و روایاتی را از اسلاف خود در فضیلت و استحباب روزه این روز ذکر می کند .

وی در بابی تحت عنوان “الرکبان أصحاب التدبیر: شمائلهم و خصائصهم‏” شرافت ، برکت و فضیلت این روز را متذکر می شود و آن را در ردیف ایامی چون ماه مبارک رمضان ، شب قدر ، روز جمعه و روز عرفه قرار می دهد :

فانظر ما أشرف مقامهم إذ حباهم اللَّه من الزمان باشرفه! فإنها” خیر من ألف شهر”. فیه زمان رمضان، و یوم الجمعه، و یوم عاشوراء، و یوم عرفه، و لیله القدر…[۱۴]

همچنین در باب “مراتب التفاضل فی الأعمال و الطاعات” درباره ی شرافت ، برکت و فضیلت این روز می گوید :

(۱۱) و التفاضل على مراتب. فمنها بالسن، و لکن فی الطاعه و الإسلام… و یفضل (العمل)، أیضا، بالزمان: فان العمل فی رمضان، و فی یوم الجمعه، و فی لیله القدر، و فی عشر ذى الحجه، و فی عاشوراء- أعظم من سائر الأزمان… [۱۵]

در فصلی تحت عنوان “الصوم المندوب إلیه‏ ” می گوید :

(۲۶۳) و سأذکر من ذلک ما هو مرغب فیه بالحال: کالصوم فی الجهاد،- و بالزمان: کصوم الاثنین و الخمیس، و عرفه، و عاشوراء، و العشر، و شعبان، و أمثال ذلک. و ما هو معین فی نفسه من غیر تقییده بیوم مخصوص من أیام الجمعه: کعاشوراء، و عرفه. فمن کونه معین الشهر ألحقناه بالزمان، و من کونه مجهولا فی أیام الجمعه، لم نقیده بالزمان.- و منه ما هو معین فی الشهور: کشهر شعبان. و منه ما هو مطلق فی الأیام، مقید بالشهور:

کالأیام البیض، و صیام ثلاثه أیام من کل شهر (- صوم العشر). و منه ما هو مطلق: کصوم أی یوم شاء. و منه ما هو مقید بالتوقیت: کصیام داود (- ع-)، صیام یوم و فطر یوم.- و ما یجرى هذا المجرى.

در این فصل به روزه هایی که در برخی حالات مستحب می باشند اشاره خواهم کرد مانند روزه هایی که در وضعیتی خاص همچون جهاد مطلوب است و یا روزه هایی که در زمانی خاص مستحب می باشد همچون روزه در روزهای دوشنبه و پنج شنبه و عرفه و عاشورا و دهم ماه و شعبان و امثال آن … [۱۶]

در تعیین روز عاشورا می گوید :

(۳۳۷) اختلفوا: أی یوم هو من‏ المحرم‏؟ فقیل، العاشر، و هو الصحیح، و به أقول.- و قیل: التاسع.

میان علما اختلاف است که روز عاشورا چندم محرم است؟ یک قول می گوید دهم محرم و قول صحیح و مختار من همین قول است. قول دیگر روز نهم است . [۱۷]

وی درباره ی ثواب و جزای صوم روز عاشورا می گوید :

(من صام یوم عاشوراء کان لصاحبه مشهدان و تجلیان)

(۳۳۸) وصل: الاعتبار.- هنا حکم الاسم” الأول” و” الآخر”.

فمن أقیم فی مقام أحدیه ذاته، صام العاشر فإنه أول آحاد العقد. و من أقیم فی مقام الاسم” الآخر” الإلهی، صام الیوم التاسع فإنه آخر بسائط العدد. و لما کان الصوم- أعنى صوم عاشوراء- مرغبا فیه، و کان فرضه قبل فرض رمضان، على الاختلاف فی فرضیته، صح له مقام الوجوب، و کان حکمه حکم الواجب. فمن صامه حصل له قرب الواجب و قرب المندوب‏ إلیه. فکان لصاحبه مشهدان و تجلیان، یعرفهما من ذاقهما…[۱۸]

برای کسی که روز عاشورا روزه بگیرد دو شهود و تجلی می باشد … پس کسی که به مقام احدیت ذات برسد، روز دهم (محرم ) را روزه می گیرد … و کسی که در مقام اسم آخر (خدا) باشد روز نهم (محرم) را روزه می گیرد … و روزه گرفتن در روز عاشورا بسیار با فضیلت می باشد و وجوب آن قبل از وجوب روزه ماه رمضان تشریع شده است. البته وجوب روزه در عاشورا میان علما اختلافی است. گرچه حکم آن وجوب و در حکم واجب است. پس کسی که در این روز (عاشورا) روزه بگیرد به مقام قرب واجب و استحباب می رسد و به دو شهود و تجلی از تجلیات حضرت حق دست پیدا می کند و…

(” صیام یوم عاشوراء کفاره عن السنه التی قبله”)

(۳۳۹) ذکر مسلم عن أبى قتاده أن رسول اللَّه- ص- قال فی صیام یوم عاشوراء:” أحتسب على اللَّه أن یکفر السنه التی قبله”. فقامت حرکه یومه فی القوه مقام قوى أیام السنه کلها، إذا عومل کل یوم بما یلیق به من عباده الصوم. فحمل (یوم عاشوراء) بقوته، عن الذی صامه، جمیع ما أجرم فی السنه التی قبله. فلا یؤاخذ بشی‏ء مما اجترح فیها، فی رمضان و غیره من الأیام الفاضله و اللیالی، مع کون رمضان أفضل منه، و کذا یوم عرفه، و لیله القدر، و یوم الجمعه. [۱۹]

ابن عربی از نقل این روایت نتیجه می گیرد که روزه‌‌‌‌ی روز عاشوراء کفاره‌‌‌‌ی گناهان سال گذشته می‌گردد و روزه در این روز(عاشورا) در طی مراحل سلوک با روزه گرفتن در تمام سال برابری می کند .

إن اللَّه عصمنا من مخالفه الأنبیاء و أسقط عنا بعض شرائعهم

و مما جاء به موسى صوم یوم عاشوراء. فآمنا به، و صمناه عن أمر رسول اللَّه- ص- فرضا- بخلاف عندنا- کما صامه موسى فرضا. ثم إن اللَّه فرض علینا رمضان، و خیرنا فی صوم عاشوراء.

فنصومه من طریق الأولویه، فنجمع بین أجر الفریضه فیه و النفل درجه زائده على المؤمنین من قوم موسى- ع-. و لما” أمرنا- ص- بمخالفه الیهود”، أمرنا بان” نصوم یوما قبل عاشوراء- و هو التاسع- و یوما بعده و هو الحادی عشر”. فقال لنا- ص-:” صوموا یوم عاشوراء و خالفوا فیه الیهود: صوموا قبله یوما و بعده یوما”- و لم یقل:” خالفوا موسى”، فان اللَّه قد عصمنا من مخالفه الأنبیاء، بل أسقط اللَّه عنا بعض شرائعهم، کما أسقط عنا بعض ما شرعه لنا. و نحن مؤمنون بکل ناسخ و منسوخ فی کل شرع. و لا یلزم عن الایمان وجود العمل، إلا أن یکون العمل مأمورا به.- فبهذا القدر نخالف الیهود. [۲۰]

خداوند ما را از مخالت انبیاء حفظ کرد و احکام برخی از شرایع انبیاء را از ما برداشت. از جمله احکامی که در شریعت حضرت موسی وجود داشت روزه در روز عاشورا بود و ما نیز به آن ایمان آوردیم و بنابر دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این روز روزه می گیریم همچنانکه حضرت موسی روزه می گرفت. سپس خداوند روزه گرفتن در ماه رمضان را بر ما واجب نمود که آن بهتر از روزه در روز عاشورا بود. به هر حال ما بین ثواب واجب و مستحب جمع کرده (و هم ماه رمضان و هم عاشورا را روزه می گیریم) تا در اجر از قوم موسی (که فقط در عاشورا روزه می گرفتند) فضیلت بیشتری کسب کنیم و چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور داده است که با یهود مخالفت کنید، روز قبل از عاشورا یعنی نهم و روز بعد از عاشورا یعنی یازدهم را هم روزه می گیریم.

(یوم عاشوراء هو العاشر من المحرم)

و قد روینا فی ذلک ما یؤید ما قلناه من أنه الیوم العاشر. و هو أنا روینا من حدیث أبى أحمد بن عدى الجرجانی الذی رواه من حدیث ابن حیى، عن داود بن على، عن أبیه، عن جده أن النبی- ع- قال:” لئن بقیت إلى قابل لأصومن یوما قبله و یوما بعده”. و الحدیث الثانی و هو ما رواه مسلم من حدیث الحکم بن الأعرج، قال:” انتهیت إلى ابن عباس، و هو متوسد رداءه فی زمزم، فقلت له: أخبرنى عن صوم یوم عاشوراء”. فقال:” إذا رأیت- یا هذا- هلال المحرم فاعدد ثمانیا، و أصبح الیوم التاسع صائما”. قلت:” هکذا کان محمد- ص- یصومه؟” قال:” نعم!”- یعنى لو عاش إلى العام القابل.- یؤید ما قلناه ما رواه أیضا مسلم عن ابن عباس، قال:” حین صام رسول اللَّه- ص- یوم عاشوراء و أمر بصیامه، قالوا: یا رسول اللَّه! إنه یوم تعظمه الیهود و النصارى. فقال رسول اللَّه- ص-:” إذا کان فی العام المقبل- إن شاء اللَّه!- صمنا الیوم التاسع”. قال:” فلم یأت العام المقبل حتى‏ توفى رسول اللَّه- ص-“. فما صام التاسع على أنه عاشوراء- لو صامه-، و صام یوم عاشوراء بتحقیق یوم العاشر من المحرم. فلا ینبغی أن یقال: التاسع هو عاشوراء، مع وجود هذه الأخبار. [۲۱]

از پیامبر [صلی الله علیه و آله] نقل شده است که فرمود: اگر روز عاشورا را درک کنم روز قبل و روز بعد از آن را هم روزه می گیرم. صحیح مسلم : حکم بن اعرج گفت از بان عباس که بر روی رداء خود در کنار زمزم قرار گرفته بود ، در رابطه با روزه در روز عاشورا پرسیدم، او گفت : ای مرد اگر حلال ماه محرم را دیدی، هشت روز را بشمار و روز نهم را روزه بگیر پرسیدم : آیا این سیره پیامبر بود ؟ گفت آری . صحیح مسلم، از ابن عباس که گفت : پیامبر در روز عاشورا روزه می گرفت، و به دیگران هم دستور می داد در این روز روزه بگیرند. اصحاب گفتند ای رسول خدا عاشورا روزی است که یهود و نصاری آن را بزرگ می داشتند رسول خدا گفت : اگر سال آینده هم محرم را درک کردیم روز نهم را نیز روزه می گیریم. راوی می گوید : سال بعد آمد و حضرت رسول الله [صلی الله علیه و آله] فوت کرده بودند.

[۱] – صحیح بخاری، کتاب الصوم، ح ۱۷۹۴

[۲] – همان، ح ۱۹۰۰، ۳۷۲۶ و ۳۷۲۷

[۳] – بنی امیه به شکرانه قتل امام حسین (علیه السلام) به روزه، بسنده نکرده و مساجدی را نیز بنا نمودند

[۴] – تهذیب، ۴/۳۰۱

[۵] – کافی ۴/۱۴۷

[۶] – کافی، ج ۴، ص ۱۴۶، باب صوم عاشوراء و عرفه، حدیث ۴٫

[۷] – امالی شیخ طوسی، ص ۶۶۷، رقم‏۱۳۹۷ / ۴٫

[۸] – الکافی، ج ۴، ص۱۴۷، شماره ۶ ـ تهذیب، ج۴، ص۳۰۱، شماره۹۱۲ ـ الإستبصار، ج۲، ص۱۳۵، شماره ۴۴۳٫

[۹] – وسائل الشیعه (آل البیت)، شیخ حر عاملی، ج ۱۰، ص ۴۶۰٫ح ۱۳۸۴۷٫

[۱۰] – جامع المدارک، مرحوم خوانساری، ج ۲، ص ۲۲۶٫

[۱۱] – الحدائق الناضره، محقق بحرانی، ج ۱۳، ص ۳۷۶٫

[۱۲] – مستند الشیعه، محقق نراقی، ج ۱۰، ص ۴۹۳٫

[۱۳] – مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول ۱۶/۳۶۱

[۱۴] – الفتوحات المکیه(عثمان یحیى)، ج‏۳، ص: ۲۹۰

[۱۵] – همان ، ج‏۵، ص: ۶۶

[۱۶] – همان ، ج‏۹، ص: ۲۳۴

[۱۷] – همان ، ج‏۹، ص: ۳۰۱

[۱۸] – همان

[۱۹] – همان ، ج‏۹، ص: ۳۰۳

[۲۰] – همان ، ج‏۹، ص: ۳۰۹

[۲۱] – همان ، ج‏۹، ص: ۳۰۹