دفاع از بخش پایانی دعای عرفه امام حسین علیه السلام

دفاع از بخش پایانی دعای عرفه امام حسین علیه السلام در پاسخ به مقاله «ذیل دعای عرفه از امام حسین علیه السلام یا از ابن عطاء الله اسکندرانی صوفی»

نوشته شده توسط مهدی حسینیان

اشاره

در سومین شماره سمات مقاله ای با عنوان «پژوهشی در باره ذیل دعای عرفه» به قلم فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام حسن ترابی به چاپ رسید که به نقد ذیل دعای عرفه امام حسین علیه السلام که در کتاب قیّم مفاتیح الجنان آمده است، پرداخته و انتساب این ذیل را به امام علیه السلام مورد رد و انکار قرار داده بود. اکنون آنچه پیش روی شماست نقدی بر مقاله فوق به قلم فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین مهدی حسینیان است که از نظرتان می گذرد.

البته باب این گفت و گو مفتوح خواهد بود و در شماره های آتی بدان خواهیم پرداخت.

مقدمه

بخش پایانی دعای عرفه از جمله «إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَایَ» تا جمله «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ» مورد بحث و گفتگو قرارگرفته است. برخی این بخش را از دعای عرفه امام حسین علیه السلام می‌‌دانند، ولی بعضی گویا به دلائلی انکار می‌کنند و حتماً در این میان برخی در تردید هستند.

این بخش، نخستین بار در إقبال مرحوم سیّد بن طاوس قدس سره آمده است و در کتاب‌های دیگر این دعا نیامده است. در مصباح کفعمی دعای عرفه مذیّل به این ذیل نیست و حتی در مصباح الزائر که کتاب دیگر سیّد بن طاوس در موضوع دعاست، دعای عرفه بدون این ذیل آمده، که همین نکته جنجال برانگیز شده است، به علاوه که گویا مفاد برخی از جملات این بخش پایانی مورد پسند برخی نیست و آن را سازگار با لحن و آهنگ و مفاد دعاهای أئمه معصومین علیهم السلام نمی‌دانند؛ جالب است که حتی برخی چون مرحوم علامه مجلسی مدّعی هستند که در برخی از نسخ قدیمی إقبال هم این بخش پایانی نیامده است.

در ادامه چند نکته اساسی، لازم به ذکر است:

۱. اصل در مجموعه‌های معتبر روایی بر پذیرش است، مگر اینکه دلیل روشنی ما را از پذیرش روایت دور سازد. این بخش پایانی دعای عرفه، در کتاب إقبال سید‌بن‌طاوس‌حلّی آمده، که این کتاب بسیار معتبر و شناخته شده و مؤلف آن هم بسیار متشخص، معروف و معتبر است.

۲. اگر سطری از دعا و یا جملاتی مشکل داشت و پذیرش آن برای ما دشوار شد این آسیبی به مجموع نمی‌زند. بخش پایانی دعای عرفه چند صفحه است اگر چند سطر از این چند صفحه مشکل‌دار شد همه این مجموع زیر سؤال نمی‌رود.

آیا صحیح است که شما به دلیل بخش پایانی دعای عرفه، این دعا را کلاً نپذیرید؟ حتماً جواب منفی است، پس همین طور صحیح نیست به دلیل چند جمله و چند سطر، این بخش پایانی مردود شناخته شود (دقّت کنید).

۳. برای ردّ روایت و یا دعا دلیل محکم لازم است و اگر دلیل چندان محکم و روشن نبود پذیرفته شده نیست و در این صورت نفی قطعی دعا صحیح نیست؛ آری در مواردی توقف و احتیاط مطلوب است ولی نفی به سان اثبات، هردو، نیازمند دلیل روشن و قطعی است.

تحدّی با بخش پایانی دعای عرفه

ما با این بخش پایانی از دعای عرفه به عالم تحدّی می‌کنیم، آن‌گونه که با قرآن تحدّی می کنیم؛ تنها یک صوفی به نام ابن عطاء الله در عالم نبوده که شما مدّعی هستید این بخش پایانی از اوست. این بخش پایانی دعای عرفه از امام حسین علیه السلام امام سوم و معصوم پنجم است و احدی نمی‌تواند مانند آن را بیاورد.

در دعاهای مناجات‌گران و داعیان پیشین بگردید، اگر دعایی مشابه این دعا پیدا کردید ما می‌پذیریم که این دعا در حدّ دعای معصوم نیست و غیر معصوم آن را گفته است؛ اگر غیر معصوم می‌تواند دعایی این چنین در اوج را بگوید، پس همه صوفیان و عارفانی که امروزه در گوشه و کنار دنیا هستند، بیایند جمع شوند و مشابه این دعای امام حسین علیه السلام را بسازند، و حتی اگر از گذشتگان و یا از عارفان موجود هم کلام مشابهی دیده شد، ما سخن خود را (که می‌گوییم این جملات از امام معصوم علیه السلام صادر شده است) پس می‌گیریم، ولی اگر نیاوردید که قطعاً نمی‌آورید بدانید که این بخش پایانی تنها از معصوم صادر گشته است و بر اوج عصمت گونه این فراز پایانی از دعای عرفه عالمانی در اوج، گواهی داده‌اند.

کلام علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان:

«کیست که بتواند این گونه حقایق را بیان کند؟ ما که عمری در مسائل فلسفی و عرفانی تلاش کرده‌ایم دهنمان میچّاد این طور حرف بزنیم».[۱]

اینک بهتر است قبل از پاسخ به مقاله مذکور، بخش پایانی دعای عرفه را بیاوریم و ترجمه کنیم و از همه خوانندگان گرامی می طلبیم که مجموع این بخش پایانی دعای عرفه را به دقّت مطالعه کنید و حتی با حال و هوایی خوش در فرصتی، مکرراً آن را بخوانید تا به عمق دعا دست یابید و لطافت این بخش از دعا و مناجات را احساس کنید؛ همچنین به مناجات شعبانیه که مناجات همه امامان معصوم علیهم السلام است نیز بنگرید و آن را در کنار این بخش از دعای عرفه در نظر داشته باشید، و اگر یک جمله و یا یک سطر از دعا برایتان کمتر مفهوم بود پیرامون آن به بحث و گفتگو با عالمان بپردازید و در جهت فهم مفاد آن تلاش نمایید.

بدین شکل هم ارزشمندی این کلمات نورانی از دعای حضرت امام حسین علیه السلام در روز عرفه برایتان تجلّی خواهد کرد و هم با توضیحات و توجیهات ما در هنگام دفاع و پاسخ ها، شبهاتی که در رابطه با این دعای اوجمند مطرح شده جواب خواهد گرفت.‌

متن بخش پایانی دعای عرفه همراه با ترجمه:

«إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَایَ فَکَیْفَ لَا أَکُونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی»؛

خدای من، من در زمانی که بی نیاز باشم باز فقیر و نیازمندم پس چگونه نیازمند و فقیر نباشم در زمان نیازمندی ام.

«إِلَهِی أَنَا الْجَاهِلُ فِی عِلْمِی فَکَیْفَ لَا أَکُونُ جَهُولًا فِی جَهْلِی»؛

خدای من، من در موردی که می‌دانم، جاهلم پس چگونه در زمانی که نمی‌دانم جاهل نباشم.

«إِلَهِی إِنَّ اخْتِلَافَ تَدْبِیرِکَ وَ سُرْعَهَ طَوَاءِ مَقَادِیرِکَ مَنَعَا عِبَادَکَ الْعَارِفِینَ بِکَ عَنِ السُّکُونِ إِلَى عَطَاءٍ وَ الْیَأْسِ مِنْکَ فِی بَلَاءٍ»؛

خدای من، گونه های مختلف تدبیر تو و جابجایی آن و شتاب پیچیده شدن مقدّرات تو بندگان آشنای به تو را از اینکه به عطای تو آرام گیرند و از تو در بلاء مأیوس و ناامید باشند، بازداشته است.

«إِلَهِی مِنِّی مَا یَلِیقُ بِلُؤْمِی وَ مِنْکَ مَا یَلِیقُ بِکَرَمِکَ»؛

خدای من، از من است آنچه شایسته پستی من و از تو است آنچه شایسته بزرگواریت.

«إِلَهِی وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِاللُّطْفِ وَ الرَّأْفَهِ لِی قَبْلَ وُجُودِ ضَعْفِی أَ فَتَمْنَعُنِی مِنْهُمَا بَعْدَ وُجُودِ ضَعْفِی»؛

خدای من، پیش از آنکه ضعف من نمودار شود تو خویش را به لطف و رأفت به من وصف کردی آیا پس از آن که ضعف من به وجود آمد تو مرا از لطف و رأفتت باز می داری.

«إِلَهِی إِنْ ظَهَرَتِ الْمَحَاسِنُ مِنِّی فَبِفَضْلِکَ وَ لَکَ الْمِنَّهُ عَلَیَّ وَ إِنْ ظَهَرَتِ الْمَسَاوِی مِنِّی فَبِعَدْلِکَ وَ لَکَ الْحُجَّهُ عَلَیَّ»؛

خدای من، اگر خوبی ها از من برون زند آن به فضل توست و تو بر من منّت داری و اگر بدی‌ها از من آشکار گردد باز به دلیل عدل تو و همراه با عدالت توست و تو بر من حجّت داری.

«إِلَهِی کَیْفَ تَکِلُنِی وَ قَدْ تَکَفَّلتَ لِی»؛

خدای من چگونه تو مرا رها می کنی در حالی که عهده دار من شده ای.

«وَ کَیْفَ أُضَامُ وَ أَنْتَ النَّاصِرُ لِی»؛

و چگونه من مورد ستم قرارگیرم در حالی که تو یاور منی.

«أَمْ کَیْفَ أَخِیبُ وَ أَنْتَ الْحَفِیُّ بِی»؛

و چگونه ناامید شوم در حالی که تو به من مهربانی.

«هَا أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَقْرِی إِلَیْکَ وَ کَیْفَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمَا هُوَ مَحَالٌ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ»؛

خدایا من با فقری که به تو دارم به تو متوسّل می شوم و چگونه به تو متوسل شوم با چیزی که محال است به تو برسد.

«أَمْ کَیْفَ أَشْکُو إِلَیْکَ حَالِی وَ هُوَ لَا یَخْفَى عَلَیْکَ»؛

یا چگونه از حال خویش به تو شکوه برم در حالی که بر تو مخفی نیست.

«أَمْ کَیْفَ أُتَرْجِمُ بِمَقَالِی وَ هُوَ مِنْکَ بَرَزٌ إِلَیْکَ»؛

یا چگونه حالم را با گفتارم توضیح دهم در حالی که آن هم از توست و نزد تو آشکار است.

«أَمْ کَیْفَ تُخَیِّبُ آمَالِی وَ هِیَ قَدْ وَفَدَتْ إِلَیْکَ»؛

یا چگونه تو آرمان های مرا به محرومیّت می کشی در حالی که آنها نزد تو آمده اند (و به تو امید بسته اند).

«أَمْ کَیْفَ لَا تُحْسِنُ أَحْوَالِی وَ بِکَ قَامَتْ»؛

یا چگونه حالاتم را نیکو نمی سازی در حالی که حالاتم با تو استوار است.

«إِلَهِی مَا أَلْطَفَکَ بِی مَعَ عَظِیمِ جَهْلِی وَ مَا أَرْحَمَکَ بِی مَعَ قَبِیحِ فِعْلِی»

خدای من چقدر تو به من لطف داری با این جهل بزرگی که من دارم و چه اندازه تو به من رحم داری با این زشتی رفتاری که من دارم.

«إِلَهِی مَا أَقْرَبَکَ مِنِّی وَ أَبْعَدَنِی عَنْکَ وَ مَا أَرْأَفَکَ بِی فَمَا الَّذِی یَحْجُبُنِی عَنْکَ»؛

خدای من چقدر تو به من نزدیکی و چه اندازه من از تو دورم چقدر تو به من رأفت داری پس چه چیزی مرا از تو مانع می شود و می پوشاند.

«إِلَهِی عَلِمْتُ بِاخْتِلَافِ الْآثَارِ وَ تَنَقُّلَاتِ الْأَطْوَارِ أَنَّ مُرَادَکَ مِنِّی أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ حَتَّى لَا أَجْهَلَکَ فِی شَیْ‏ءٍ»؛

خدای من با توجه به گونه های مختلف آثارت و جابجایی آن دانسته ام که منظور تو از من این است که من تو را در هر چیز بشناسم تا اینکه به تو در هیچ چیز جاهل نباشم.

«إِلَهِی کُلَّمَا أَخْرَسَنِی لُؤْمِی أَنْطَقَنِی کَرَمُکَ وَ کُلَّمَا آیَسَتْنِی أَوْصَافِی أَطْمَعَتْنِی مِنَنُکَ»؛

خدای من هر زمان که پستی ام مرا لال کند بزرگواری تو مرا به سخن می آورد و هر زمان که اوصافم مرا مایوس سازد منّت ها و نعمت های تو مرا به طمع می آورد.

«إِلَهِی مَنْ کَانَتْ مَحَاسِنُهُ مَسَاوِیَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ مَسَاوِیهِ مَسَاوِیَ وَ مَنْ کَانَتْ حَقَائِقُهُ دَعَاوِیَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ دَعَاوِیهِ دَعَاوِیَ»؛

خدای من کسی که خوبی هایش بدی باشد چگونه بدی‌هایش بدی نباشد و کسی که حقیقت هایش ادّعا باشد چگونه ادّعاهایش ادّعا نباشد.

«إِلَهِی حُکْمُکَ النَّافِذُ وَ مَشِیَّتُکَ الْقَاهِرَهُ لَمْ یَتْرُکَا لِذِی مَقَالٍ مَقَالًا وَ لَا لِذِی حَالٍ حَالًا»؛

خدای من فرمان نافذ تو و خواست غالب تو جای هیچ سخنی را برای گوینده ای و هیچ حالی را برای صاحب حالی نگذاشته است (همه در برابر حکم و فرمان نافذ تو و خواست قاهر تو لال شده اند و خود را باخته اند).

«إِلَهِی کَمْ مِنْ طَاعَهٍ بَنَیْتُهَا وَ حَالَهٍ شَیَّدْتُهَا هَدَمَ اعْتِمَادِی عَلَیْهَا عَدْلُکَ بَلْ أَقَالَنِی مِنْهَا فَضْلُکَ»؛

خدای من چه بسیار طاعتی که آن را به پاداشم و حالتی که آن را محکم نمودم ولی عدل تو اعتماد مرا بر آن ها خراب کرد بلکه این فضل تو بود که اینها را از من پذیرفت.

«إِلَهِی إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی وَ إِنْ لَمْ تَدُمِ الطَّاعَهُ مِنِّی فِعْلًا جَزْماً فَقَدْ دَامَتْ مَحَبَّهً وَ عَزْماً»؛

خدای من تو می دانی که گرچه اطاعت از من به گونه یک کار مستمر و محکم ادامه نیافته است ولی محبت اطاعت و عزم بر آن استمرار داشته است.

«إِلَهِی کَیْفَ أَعْزِمُ وَ أَنْتَ الْقَاهِرُ وَ کَیْفَ لَا أَعْزِمُ وَ أَنْتَ الْآمِرُ»؛

خدای من چگونه تصمیم بگیرم در حالی که مسلّط بر همه چیز هستی و چگونه تصمیم نگیرم در حالی که تو دستور می دهی.

«إِلَهِی تَرَدُّدِی فِی الْآثَارِ یُوجِبُ بُعْدَ الْمَزَارِ فَاجْمَعْنِی عَلَیْکَ بِخِدْمَهٍ تُوصِلُنِی إِلَیْکَ»؛

خدای من چرخش من در آثار دوری دیدار را باعث می شود پس مرا با در خدمت بودنی که به تو برساند برای خودت گردآور.

«کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْکَ أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّى یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ»؛

چگونه با چیزی که در اصل وجودش به تو نیازمند است، می توان بر تو استدلال کرد آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نیست تا او بتواند تو را ظاهر سازد.

«مَتَى غِبْتَ حَتَّى تَحْتَاجَ إِلَى دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ»؛

چه زمانی تو غایب بوده ای تا نیازمند دلیلی باشی که بر تو دلالت نماید.

«وَ مَتَى بَعُدْتَ حَتَّى تَکُونَ الْآثَارُ هِیَ الَّتِی تُوصِلُ إِلَیْکَ»؛

و چه زمان تو دور بوده ای تا اینکه آثار ما را به تو برساند.

«عَمِیَتْ عَیْنٌ لَا تَرَاکَ عَلَیْهَا رَقِیباً وَ خَسِرَتْ صَفْقَهُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّکَ نَصِیباً»؛

کور باد چشمی که تو را مراقب خویش نبیند و زیان بار باد سودای بنده ای که تو از محبت خویش برای او بهره ای قرارنداده‌ای.

«إِلَهِی أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَى الْآثَارِ فَارْجِعْنِی إِلَیْکَ بِکِسْوَهِ الْأَنْوَارِ وَ هِدَایَهِ الِاسْتِبْصَارِ حَتَّى أَرْجِعَ إِلَیْکَ مِنْهَا کَمَا دَخَلْتُ إِلَیْکَ مِنْهَا مَصُونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ إِلَیْهَا وَ مَرْفُوعَ الْهِمَّهِ عَنِ الِاعْتِمَادِ عَلَیْهَا إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»؛

خدای من، تو دستور داده‌ای که به آثار رجوع کنیم پس مرا به سوی خویش با پوشش انوار و راه یابی به بینایی بازگردان تا به سوی تو از آثار بازگردم آن‌گونه که نزد تو آمدم در حالی که نهانم از توجّه به آثار محفوظ مانده باشد و همّتم از تکیه به آثار فراتر آمده باشد. تو بر هر چیزی توانایی.

«إِلَهِی هَذَا ذُلِّی ظَاهِرٌ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ هَذَا حَالِی لَا یَخْفَى عَلَیْکَ»؛

خدای من این ذلّت من است که در پیشگاه تو روشن است و این حال من است که بر تو پوشیده نیست.

«مِنْکَ أَطْلُبُ الْوُصُولَ إِلَیْکَ وَ بِکَ أَسْتَدِلُّ عَلَیْکَ فَاهْدِنِی بِنُورِکَ إِلَیْکَ وَ أَقِمْنِی بِصِدْقِ الْعُبُودِیَّهِ بَیْنَ یَدَیْکَ»؛

از تو می طلبم رسیدن به تو را و با تو بر تو استدلال می کنم پس مرا با نورت به سویت هدایت کن و مرا به بندگی کردن صادقانه در پیشگاهت به پادار.

«إِلَهِی عَلِّمْنِی مِنْ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَ صُنِّی بِسِرِّکَ الْمَصُونِ»؛

خدای من از دانش نهان نگاه داشته خود به من بیاموز و با پوشش محفوظ خودت مرا حفظ نما.

«إِلَهِی حَقِّقْنِی بِحَقَائِقِ أَهْلِ الْقُرْبِ وَ اسْلُکْ بِی مَسْلَکَ أَهْلِ الْجَذْبِ»؛

خدای من با حقیقت های مقربان خودت مرا تثبیت نما و مرا به راه کسانی که جذب تواند، ببر.

«إِلَهِی أَغْنِنِی بِتَدْبِیرِکَ لِی عَنْ تَدْبِیرِی وَ بِاخْتِیَارِکَ عَنِ اخْتِیَارِی وَ أَوْقِفْنِی عَلَى مَرَاکِزِ اضْطِرَارِی»؛

خدای من با تدبیری که تو برایم می کنی مرا از تدبیر خودم بی نیاز کن و با انتخابی که تو برای من داری مرا از انتخاب خویش بی نیاز فرما و مرا بر مواقف اضطرارم واقف فرما.

«إِلَهِی أَخْرِجْنِی مِنْ ذُلِّ نَفْسِی وَ طَهِّرْنِی مِنْ شَکِّی وَ شِرْکِی قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِی»؛

خدای من مرا از ذلّت و خواری نفسم بیرون آور و از شک و شرکم پیش از ورود به قبرم پاکم ساز.

«بِکَ أَنْتَصِرُ فَانْصُرْنِی وَ عَلَیْکَ أَتَوَکَّلُ فَلَا تَکِلْنِی وَ إِیَّاکَ أَسْأَلُ فَلَا تُخَیِّبْنِی وَ فِی فَضْلِکَ أَرْغَبُ فَلَا تَحْرِمْنِی وَ بِجَنَابِکَ أَنْتَسِبُ فَلَا تُبْعِدْنِی وَ بِبَابِکَ أَقِفُ فَلَا تَطْرُدْنِی»؛

از تو یاری می طلبم مرا یاری نما و بر تو توکّل می کنم مرا رهایم نساز و از تو می خواهم مرا ناامید مساز و به فضل تو رغبت دارم مرا محروم مساز و به جناب تو خودم را منتسب می سازم مرا دورم مساز و بر در تو می ایستم مرا طرد مکن.

«إِلَهِی تَقَدَّسَ رِضَاکَ أَنْ تَکُونَ لَهُ عِلَّهٌ مِنْکَ فَکَیْفَ یَکُونُ لَهُ عِلَّهٌ مِنِّی»؛

خدای من خشنودی تو مقدس و پاک است که علتی برایش از تو باشد پس چگونه علتی از من برای آن باشد.

«إِلَهِی أَنْتَ الْغَنِیُّ بِذَاتِکَ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ النَّفْعُ مِنْکَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ غَنِیّاً عَنِّی»؛

خدای من تو به ذاتت بی نیازی از اینکه سودی از خودت به تو برسد پس چگونه بی نیاز از من نباشی.

«إِلَهِی إِنَّ الْقَضَاءَ وَ الْقَدَرَ یُمَنِّینِی وَ إِنَّ الْهَوَى بِوَثَائِقِ الشَّهْوَهِ أَسَرَنِی فَکُنْ أَنْتَ النَّصِیرَ لِی حَتَّى تَنْصُرَنِی وَ تُبَصِّرَنِی وَ أَغْنِنِی بِفَضْلِکَ حَتَّى أَسْتَغْنِیَ بِکَ عَنْ طَلَبِی»؛

خدای من قضا و قدر مرا آرزومند می سازد و هوای نفس همراه با بندهای شهوت مرا به اسیری گرفته اند پس تو یار من باش تا مرا یاری دهی و بینایی بخشی و مرا با فضلت بی نیاز ساز تا به واسطه تو از طلب و پی گیری خودم بی نیاز شوم.

«أَنْتَ الَّذِی أَشْرَقْتَ الْأَنْوَارَ فِی قُلُوبِ أَوْلِیَائِکَ حَتَّى عَرَفُوکَ وَ وَحَّدُوکَ وَ أَنْتَ الَّذِی أَزَلْتَ الْأَغْیَارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبَّائِکَ حَتَّى لَمْ یُحِبُّوا سِوَاکَ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى غَیْرِکَ»؛

تو همانی که در دلهای دوستانت نورها را روشن ساختی تا آن که تو را شناختند و یکتا دانستند و تو همانی که اغیار را از دل های محبّانت زدودی تا آن که جز تو را دوست نگرفتند و به غیر تو پناه نبردند.

«أَنْتَ الْمُونِسُ لَهُمْ حَیْثُ أَوْحَشَتْهُمُ الْعَوَالِمُ وَ أَنْتَ الَّذِی هَدَیْتَهُمْ حَیْثُ اسْتَبَانَتْ لَهُمُ الْمَعَالِمُ»؛

تو موجب انس و آرامش برای آنانی آن زمان که عوالم آنان را به وحشت بیندازد و تو آنی که آنان را هدایت و راهنمایی می‌کنی آن زمان که همه نشانه ها برای آنان ظاهر و آشکار گشته است.

«مَا ذَا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ وَ مَا الَّذِی فَقَدَ مَنْ وَجَدَکَ»؛

چه چیزی یافته کسی که تو را از دست داده است و چه چیزی از دست داده کسی که تو را یافته است.

«لَقَدْ خَابَ مَنْ رَضِیَ دُونَکَ بَدَلًا وَ لَقَدْ خَسِرَ مَنْ بَغَى عَنْکَ مُتَحَوَّلًا»؛

قطعاً زیان کرده کسی که به غیر از تو به جای تو خشنود گشته است و به زیان نشسته کسی که از تو روی گردانده است.

«کَیْفَ یُرْجَى سِوَاکَ وَ أَنْتَ مَا قَطَعْتَ الْإِحْسَانَ وَ کَیْفَ یُطْلَبُ مِنْ غَیْرِکَ وَ أَنْتَ مَا بَدَّلْتَ عَادَهَ الِامْتِنَانِ»؛

چگونه به غیر تو امید بسته شود در حالی که تو احسانت را قطع نکرده ای و چگونه از غیر تو خواسته شود در حالی که عادت انعامت را تغییر نداده ای.

«یَا مَنْ أَذَاقَ أَحِبَّاءَهُ حَلَاوَهَ الْمُؤَانَسَهِ فَقَامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مُتَمَلِّقِینَ وَ یَا مَنْ أَلْبَسَ أَوْلِیَاءَهُ مَلَابِسَ هَیْبَتِهِ فَقَامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ‏ مُسْتَغْفِرِینَ»؛

ای کسی که شیرینی انس گیری را به دوستانش چشانده است و آنان در پیشگاهش به نرم گویی ایستاده اند و ای کسی که بر تن دوستانش لباس های هیبت و ترس را پوشانده است و آنان در پیشگاهش به استغفار ایستاده اند.

«أَنْتَ الذَّاکِرُ قَبْلَ الذَّاکِرِینَ وَ أَنْتَ الْبَادِی بِالْإِحْسَانِ قَبْلَ تَوَجُّهِ الْعَابِدِینَ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ بِالْعَطَاءِ قَبْلَ طَلَبِ الطَّالِبِینَ وَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ثُمَّ لِمَا وَهَبْتَنَا مِنَ الْمُسْتَقْرِضِینَ»؛

تو یاد می کنی پیش از یادکنندگان و تو به احسان آغاز می کنی پیش از توجّه عبادتگران و تو عطا را می بخشی پیش از آنکه درخواست کنندگان طلب کنند و تو بخشنده ای آن گاه آن چه را که به ما بخشیده ای از ما قرض می گیری.

«إِلَهِی اطْلُبْنِی بِرَحْمَتِکَ حَتَّى أَصِلَ إِلَیْکَ وَ اجْذِبْنِی بِمَنِّکَ حَتَّى أُقْبِلَ إِلَیْکَ»؛

خدای من با رحمتت مرا بخواه تا به تو برسم و با منتت مرا جذب کن تا به تو رو کنم.

«إِلَهِی إِنَّ رَجَائِی لَا یَنْقَطِعُ عَنْکَ وَ إِنْ عَصَیْتُکَ کَمَا أَنَّ خَوْفِی لَا یُزَایِلُنِی وَ إِنْ أَطَعْتُکَ فَقَدْ دَفَعَتْنِی الْعَوَالِمُ إِلَیْکَ وَ قَدْ أَوْقَعَنِی عِلْمِی بِکَرَمِکَ عَلَیْکَ»؛

خدای من، امیدم از تو بریده نمی شود گرچه معصیت تو را کنم آن گونه که ترسم از من جدا نمی شود گرچه اطاعتت کنم، همه عوالم مرا به سوی تو پیش می برد و آشنایی من با بزرگواریت مرا بر تو واقف کرده است.

«إِلَهِی کَیْفَ أَخِیبُ وَ أَنْتَ أَمَلِی أَمْ کَیْفَ أُهَانُ وَ عَلَیْکَ مُتَّکَلِی»؛

خدای من، چگونه ناامید شوم با این که تو امید منی و چگونه خوار شوم با این که تکیه ام بر توست.

«إِلَهِی کَیْفَ أَسْتَعِزُّ وَ فِی الذِّلَّهِ أَرْکَزْتَنِی أَمْ کَیْفَ لَا أَسْتَعِزُّ وَ إِلَیْکَ نَسَبْتَنِی»؛

خدای من، چگونه احساس عزّت کنم در حالی که مرا در ذلّت متمرکز ساخته ای و چگونه احساس عزّت نکنم با این که مرا به خود منتسب نموده ای.

«إِلَهِی کَیْفَ لَا أَفْتَقِرُ وَ أَنْتَ الَّذِی فِی الْفُقَرَاءِ أَقَمْتَنِی أَمْ کَیْفَ أَفْتَقِرُ وَ أَنْتَ الَّذِی بِجُودِکَ أَغْنَیْتَنِی»؛

خدای من، چگونه نیازمند نباشم با اینکه تو همانی که مرا در میان نیازمندان به پا داشته‌ای و چگونه احساس نیاز کنم با اینکه تو همانی که مرا با بخششت بی نیاز نموده ای.

«وَ أَنْتَ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُکَ تَعَرَّفْتَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ فَمَا جَهِلَکَ شَیْ‏ءٌ»؛

تو همانی که غیر از تو معبودی نیست خودت را به هر چیز شناسانده ای و هیچ چیز جاهل به تو نیست.

«وَ أَنْتَ الَّذِی تَعَرَّفْتَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَرَأَیْتُکَ ظَاهِراً فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ»؛

تو آنی که در هر چیز خودت را به من شناسانده ای و من تو را در هر چیز آشکار دیده ام و تو برای هر چیز آشکاری.

«یَا مَنِ اسْتَوَى بِرَحْمَانِیَّتِهِ فَصَارَ الْعَرْشُ غَیْباً فِی ذَاتِهِ»؛

ای کسی که با رحمانیّتش استیلا یافته است و عرش در ذات او نهان گشته است.

«مَحَقْتَ الْآثَارَ بِالْآثَارِ وَ مَحَوْتَ الْأَغْیَارَ بِمُحِیطَاتِ أَفْلَاکِ الْأَنْوَارِ»؛

آثار را با آثار از بین برده ای و اغیار را با فلک های احاطه گر انوار محو نموده ای.

«یَا مَنِ احْتَجَبَ فِی سُرَادِقَاتِ عَرْشِهِ عَنْ أَنْ تُدْرِکَهُ الْأَبْصَارُ»؛

ای کسی که در سراپرده های عرشش از اینکه چشم ها او را بیابند حجاب گرفته است.

«یَا مَنْ تَجَلَّى بِکَمَالِ بَهَائِهِ فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ مِنَ الِاسْتِوَاءِ»؛

ای کسی که با بهاء کامل تجلّی نموده پس عظمت و بزرگی اش از استیلاءش تحقق پیدا کرده است.

«کَیْفَ تَخْفَى وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ أَمْ کَیْفَ تَغِیبُ وَ أَنْتَ الرَّقِیبُ الْحَاضِرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ»؛

چگونه پنهان باشی در حالی که تو آشکاری و چگونه غایب باشی در حالی که مراقب حاضری، تو بر هر چیز توانایی و ستایش، تنها ویژه خداوند است.

اینک دفاع ما از بخش پایانی دعای عرفه

در مجلّه گرانسنگ سمات[۲] مقاله ای با عنوان «پژوهشی درباره ذیل دعای عرفه» آمده که به نقد بخش پایانی دعای عرفه پرداخته است. نقد آمده در این مقاله ما را شگفت زده کرد که آیا می شود با وجوه آمده در این مقاله بخشی از یک روایت و یا یک دعا را ردّ نمود. از این نکته صرف نظر می کنیم که در ابتدای این مقاله آمده که: محدّثان بزرگوار، همواره دو موضوع را مهم شمرده اند:

«۱. رساندن سند روایت، به صورت موّثق به امام معصوم.

۲. به دست آوردن نسخه های معتبر از مجموعه روایات».[۳]

در نقد این گفته همین اندازه کافی است که در پذیرش روایات مبنای اکثریّت عالمان و فقیهان نامور شیعه روشن است و ما آن را در همین مجله سمات[۴] مطرح کرده ایم.

آنچه در کلام نویسنده محترم آمده (رساندن سند روایت، به صورت موثّق، به امام معصوم) صحیح نیست، چراکه همه یا اکثریّت فقهاء بر مبنای اعتبار «خبر موثوق به» هستند؛ مگر اینکه با زحمت عبارت نویسنده را تأویل بریم.

در هر صورت با نگاهی به مقاله، وجوه مورد توجّه این ناقد را مطرح می کنیم و کوتاه به ردّ آن می پردازیم و از بخش پایانی دعای عرفه دفاع می نماییم؛ و بر این باوریم که نباید بر روایات و ادعیه و آثار به جا مانده از امامان معصوم علیهم السلام به راحتی مهر جعل و طرح و ردّ، زده شود و خودمان را از این میراث ارزشمند محروم سازیم.

شیوه مورد دفاع ما چه در پذیرش و چه در ردّ و طرد مورد قبول اکثریّت قریب به اتفاق عالمان شیعه است و باید گفت که ردّ محتوایی روایات و دعاها، نیازمند تحقیق و بررسی کارشناسانه و همه جانبه است و ذوقی و سلیقگی و فردی نیست. کارشناس موفّق با رعایت همه جوانب و با الهام گیری کامل از فرهنگ اهل بیت علیهم السلام می تواند پس از غور و بررسی و دقّت و فحص و مشورت و نظرخواهی از کارشناسان، روایت و یا دعایی را مجعول اعلام کند که این کار سنگین، به راحتی و از هر کس پذیرفته نیست.

در هرحال به وجوه آمده در این مقاله می پردازیم تا ببینیم برای طرد و ردّ این بخش پایانی از دعای عرفه چگونه استدلال شده است.

وجوه و شبهات ناقد در نفی بخش پایانی دعای عرفه

۱. عدم حضور بخش پایانی دعای عرفه در کتاب های دیگر دعا به جز إقبال سید بن طاوس.

۲. عدم حضور این بخش پایانی دعای عرفه در برخی از نسخه های قدیمی کتاب إقبال.

۳. حضور این بخش پایانی از دعای عرفه در کتاب یک عارف.

۴. عدم سازگاری لسان این دعا با ادعیه صادره از معصومان علیهم السلام.

۵. در این تتمّه و ذیل دعا حتی یک بار هم ذکر صلوات بر محمد و آل محمد نیامده است.

۶. در هیچ جای دعا از موقف حج و عرفه یاد نشده در حالی که در دعای امام حسین علیه السلام چندین بار به مناسبت از آنها نام برده شده است.

پاسخ و دفاع ما

در پاسخ به این شبهات باید گفت که تنها وجه چهارم کمی قابل توجه است و نیاز به پاسخ دارد وگرنه وجوه دیگر اصلاً کارساز نیست. چراکه در جواب می گوییم:

۱. عدم حضور بخش پایانی دعای عرفه در کتابهای دیگر دعا جز إقبال مشکل آفرین نیست و این جای حرف ندارد.

۲. عدم حضور بخش پایانی دعای عرفه در برخی از نسخه های قدیمی کتاب إقبال، ضرر و آسیب جدّی به اعتبار این بخش نمی زند. دقّت کنید، آنچه در کلام علامه مجلسی در این ارتباط آمده این است:

«و کذا لم یوجد هذه الورقه فی بعض النسخ العتیقه من الإقبال أیضاًً».[۵]

و همچنین این برگه (بخش پایانی دعای عرفه) در بعضی از نسخه های قدیمی کتاب إقبال یافت نشده است.

اگر در نسخه قدیمی اقبال نبود مشکل ساز بود ولی اینکه در برخی از نسخه های قدیمی نباشد و در برخی دیگر از نسخه های قدیمی باشد این آسیبی به صحّت و درستی این بخش از دعا نمی زند. دراینجا باید بررسی کرد اگر آن نسخه بر دیگر نسخه های قدیمی کتاب إقبال ترجیح داشته باشد سخن ناقد درست است، ولی صرف اینکه در یک نسخه قدیمی از کتاب إقبال این بخش پایانی نیامده باشد این هیچ مشکل ساز نیست. این در حالی است که نسخه های قدیم و جدید کتاب إقبال این بخش از دعا را دارد و در برخی از نسخه های قدیمی این بخش دیده نشده است که این مسأله اعتبار دعا را به هم نمی زند چراکه شاید آن نسخه مشکلی داشته باشد.

هم اکنون با این دقّت ببینید چگونه به اشتباه در یک مقاله پژوهشی درباره ذیل دعای عرفه، هنگام نتیجه گیری آمده است:

«… و یافت نشدن این بخش در نسخ قدیمی اقبال به شهادت علامه مجلسی جای شک و شبهه نمی ماند که این ذیل از حضرت اباعبدالله علیه السلام نیست و …».[۶]

و هم چنین آمده:

«شاهد بر این … عدم ذکر آن در نسخه های عتیقه از اقبال است».[۷]

کجا مرحوم مجلسی فرموده که این بخش پایانی در نسخ قدیمی اقبال یافت نشده است ایشان فرمودند: در بعضی از نسخ قدیمی و بین این دو تعبیر فاصله بسیار است.

باز بنگرید در همین مقاله آمده:

و اما اشتباه مرحوم محدّث قمی آن است که پس از آن که ایشان که خبره فن و تألیف و بحث و فحص هستند کلام علامه مجلسی را در بحارالانوار دیده اند که فرموده است: «این فقرات از دعا در نسخ عتیقه کتاب اقبال یافت نشده است» چرا در مفاتیح الجنان فرموده اند: «و لیکن سیّد بن طاوس در اقبال بعد از یاربّ یاربّ یاربّ این زیادتی را ذکر فرموده است» زیرا که این عبارت اسناد دعا را به سیّد بن طاوس می رساند و ایشان باید فرموده باشند «در بعضی از نسخ کتاب اقبال که عتیقه نیستند این زیادتی دیده شده است».[۸]

گفتنی است این جملات در این مقاله آمده و حتماً مورد پذیرش حجهالاسلام حسین ترابی صاحب مقاله است، گرچه از دیگران نقل کنند و در هر صورت ما به گوینده این کلمات اشکال می کنیم.

مرحوم کفعمی هم پس از مرحوم سید بن طاوس است و ما نمی دانیم از کجا این دعا را در البلدالامین آورده است. شاید وی از إقبال گرفته است ولی از آن نسخه ای که این بخش پایانی در آن نیامده است و یا از کتاب دعایی که این بخش پایانی در آن نیست.

و اما در مصباح الزائر کتاب خود مرحوم سید بن طاوس دعای عرفه آمده و فقط این ذیل نیامده است. باز این دلیل می شود که در مصباح الزائر از نسخه ای که بدون ذیل بوده نقل کرده اند و این آسیب به نسخه مذیّل نمی زند؛ کوتاه سخن اینکه:

این دعا دو نسخه داشته یکی با ذیل و دیگری بی ذیل و در چنین مواردی اصل بر «عدم زیاده» است یعنی: «نمی توان ثابت نمود که بخش پایانی از امام صادر نشده و بعداً به دعا اضافه گردیده است»، چنان که دو نفر یک سخنرانی را نقل می کنند یکی کامل و دیگری مختصرتر، و این کاملاً متداول است، همانگونه که در بخش های دیگر این دعا هم گویا کم و زیاد و اختلافی وجود دارد.

۳. حضور بخش پایانی دعای عرفه در کتاب یک عارف چگونه دلیل می شود که این دعا در اصل از آن عارف است و از دعای عرفه نیست، چراکه:

اولاً: آن عارف پس از سید بن طاوس است او از قرن هفتم است و سید بن طاوس از قرن ششم می باشد.

ثانیاً: اگر آن عارف مقدم بر سید بن طاوس بود باز احتمال آن می رفت که این دعا به کتاب او بعداً افزوده شده است. چگونه است که این الحاق برای شما پذیرفتنی نیست ولی الحاق به کتاب إقبال سید بن طاوس پذیرفتنی است. یک بام و دو هوا جز این است.

در جای دیگر مقاله آمده است:

«در اینجا به طور حتم باید گفت: الحاق این فقرات به دعای امام در روز عرفه در کتاب اقبال پس از ارتحال سیّد تحقق یافته است»[۹].

ما احتمال می دهیم آن عارف این بخش از دعا را پسندیده از امام گرفته و در کتابش آورده است و اسناد به امام نداده است. این چه اشکالی دارد؟ چه تفاوتی بین إقبال و کتاب آن عارف می رود که حتماً به إقبال افزوده شده آن هم در سالهای پس از تالیف ولی کتاب آن عارف قابل الحاق نیست و حتی امکان اینکه آن عارف از امام گرفته باشد نمی رود؟

بنگرید در همین مقاله آمده است:

«خلاصه مطلب این که در انتساب این کتاب به ابن عطاءالله اسکندرانی جای گمان و شک نیست همان گونه که کسی در انتساب کتاب کافی به کلینی و تهذیب به شیخ طوسی تردیدی به خود راه نمی دهد. آن هم کتابی که از زمان خود مؤلف مورد عنایت و توجه بوده و تا زمان حاضر چندین شرح بر آن نوشته اند…

… کتابی که تا این درجه از اهمیت است و شخصیتی که این همه مورد توجه بوده حتی اگر بپذیریم که می خواسته کلمات امام حسین علیه السلام را به نام خود نشر دهد قدرت و جسارت چنین سرقتی را نداشته است. پس اگر بر اساس گمان و حدس بگوییم که ابن عطاءالله این بخش دعا را از دعای عرفه گرفته و بدون ذکر منبع آورده شاید بعید و محال باشد»[۱۰].

لابد الحاق به کتاب ایشان هم باز محال است. واقعاً عجیب است چه تفاوتی است بین إقبال و کتاب ابن عطا جز اینکه إقبال قطعی تر و در دسترس تر و معتبرتر است.

۴. در همین مقاله می خوانیم:

«الف: عدم سازگاری لسان این دعا با ادعیه صادره از معصومین علیهم السلام همچنین با خود دعای عرفه سیّد الشهدا علیه السلام به طوری که خواننده وقتی وارد این قسمت از دعا می شود تغییر لحن را به خوبی می فهمد».[۱۱]

علامه مجلسی در این باره می نویسد:

«…و عبارات هذه الورقه لا تلائم سیاق أدعیه الساده المعصومین أیضا و إنما هی على وفق مذاق الصوفیه و لذلک قد مال بعض الأفاضل إلى کون هذه الورقه من مزیدات بعض مشایخ الصوفیه و من إلحاقاته و إدخالاته…».[۱۲]

عبارات این برگه از دعای عرفه با سیاق دعاهای سروران معصوم علیهم السلام سازگار نیست و تنها بر وفق مذاق صوفی هاست و روی همین جهت بعضی از افاضل به این تمایل پیدا کرده که این برگه از دعا از اضافات بعضی از مشایخ صوفی و از الحاقات و ادخالات وی است.

سطرهایی از این بخش پایانی ناسازگار و ناهماهنگ با دیگر ادعیه و روایات معرفی شده است و گفته شده که بر وفق مذاق صوفیان است، ما به آن سطرها اشاره می کنیم. آنگاه با فحص و جستجوی در روایات و ادعیه ببینیم آیا مشابه آن را در دیگر ادعیه و روایات می بینیم یا خیر؟

نیز در همین مقاله می خوانیم:

«برای نمونه به این فقرات توجه کنید که هم اصطلاحی‌اند و هم با عبارات معصومین از حیث سبک همخوانی ندارند:

۱. کیف اتوسل الیک بما هو محال ان یصل الیک.

۲. علمت باختلاف الاثار و تنقلات الاطوار انّ مرادک منّی أن تتعرّف الیّ فی کلّ شی حتی لااجهلک فی شی.

۳. من کانت حقائقه دعاوی فکیف لاتکون دعاویه دعاوی.

۴. الهی ترددی فی الاثار یوجب بعد المزار.

۵. کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر الیک.

۶. ایکون لغیرک من الظهور ما لیس لک حتّی یکون الآثار هو المظهر لک.

۷. متی غبت حتّی تحتاج الی دلیل یدلّ علیک و متی بعدت حتّی تکون الآثار هی الّتی توصل الیک.

۸. الهی تقدّس رضاک ان یکون له علّه منک فکیف یکون له علّه منّی.

۹. الهی انت الغنی بذاتک ان یصل الیک النفع منک فکیف لاتکون غنیّاً عنی.

۱۰. فصار العرش غیباً فی ذاته.

۱۱. محقت الآثار بالآثار.

۱۲. الهی امرت بالرجوع إلى الآثار.

۱۳. واسلک بی مسلک اهل الجذب».[۱۳]

در پاسخ گوییم: اولاً: اگر چند سطر و چند جمله در یک دعای چند صفحه ای مشکل داشت دلیل مجعول بودن همه دعا نمی شود و آن را از اعتبار نمی اندازد. شما همان چند سطر را نپذیرید ولی بقیه دعا جایگاه خود را دارد. این مثل آن است که کسی بخواهد به دلیل نادرستی بخش پایانی دعای عرفه همه دعای عرفه را نپذیرید، می‌بینید که درست نیست. حال در همین بخش پایانی اگر سیزده جمله فرضاً مشکل داشت، این دلیل نمی‌شود که شما همه بخش پایانی دعای عرفه که در حدود پنجاه و هفت جمله است را نپذیرید.

ثانیاً: همه و یا بسیاری از این جملات مشکلی ندارد و مفهوم درستی برای آن دیده می شود. مثلاً: «إِلَهِی أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَى الْآثَارِ» چه مشکلی دارد؟ اصطلاحی است، یعنی چه؟ و با عبارات معصومان همخوانی ندارد، به چه دلیل؟ این که حضرت خطاب به خداوند می فرماید: «تو دستور داده ای که به آثار مراجعه کنیم و با تأمّل در آثار به وجود تو پی بریم»، یکی از راههای معرفت خداست، رجوع به آثار و استدلال به آثار و این راهی است عمومی و همگانی، درست و معقول، کسی منکر این راه نیست، اگرچه راهی برتر همانند معرفت حضوری، معرفت شهودی و معرفت بالله وجود دارد که در برخی از سطور بخش پایانی دعای عرفه نیز آمده است.

ثالثاً: اگر فرضاً برخی از فرازهای این دعا مشکل داشته باشد، قابل تأویل و توجیه است و چنان نیست که معلوم الغیّ و البطلان باشد و در چنین مواردی راه توجیه باز است و ادّعای نفی صدور و حکم به جعل اساساً صحیح نیست. ما با تأملی کوتاه در این جملات و فرازهای یاد شده همراه می شویم و خواننده به راحتی درستی اکثر این جملات را می یابد.

۱. هَا أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَقْرِی إِلَیْکَ وَ کَیْفَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمَا هُوَ مَحَالٌ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ.

من فقر و نیازم را نزد تو وسیله و واسطه قرار می دهم و چگونه نزد تو چیزی را واسطه قراردهم که اصلاً به تو دست نمی یابد و از ساحت تو به دور است.

اصولاً واسطه ها، قرب و تقرّبی نزد شخصی که شما آنها را نزد او واسطه قرار داده اید، دارند ولی این فقر و نیاز ما به حریم الهی هیچ راهی ندارد، پس چگونه می تواند وساطت ما را کند.

۲. إِلَهِی عَلِمْتُ بِاخْتِلَافِ الْآثَارِ وَ تَنَقُّلَاتِ الْأَطْوَارِ أَنَّ مُرَادَکَ مِنِّی أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ حَتَّى لَا أَجْهَلَکَ فِی شَیْ‏ءٍ.

من با توجه به اینکه آثار تو گوناگون است و چگونگی ها در نقل و انتقال و جابجایی است دانستم که منظور تو از من این است که در هر چیز خودت را به من بشناسانی تا نسبت به تو در هیچ چیز جاهل نباشم.

این جملات عین حقیقت است خداوند خودش را به ما شناسانده با هر چیز و در هر چیز، با دریاها و کوهها و در دریاها و کوهها، خودش را به ما شناسانده است. با گیاهان و در گیاهان، با حیوانات و در حیوانات خودش را به ما شناسانده است. مگر هر چیز آیه و نشانه او نیست و مگر هر چیز معرّف و نشانگر او نیست. این جملات چه ربطی به وحدت وجود دارد که از دیدگاه عالمان و فقیهان شیعه پذیرفته نیست؛ اینها آثار الهی است و خداوند خودش را با اینها و در این ها به ما شناسانده است.

۳. وَ مَنْ کَانَتْ حَقَائِقُهُ دَعَاوِیَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ دَعَاوِیهِ دَعَاوِیَ.

کسی که حقیقت های او و حقیقت گویی های او ادعایی بیش نیست و واقعیت ندارد، چگونه ادعاهایش ادعای بی واقعیت نباشد.

آری بشر اگر به خودش باشد و حقیقت گویی هایش، همه ادّعای محض است و واقعیّت ندارد. بشر خودش و خودش اگر باشد چنین است امّا اگر از وحی و خدا گرفت این دیگر سخن او نیست که سخن خداست و حقیقت او نیست که حقیقت هایی از سوی خداست.

۴. إِلَهِی تَرَدُّدِی فِی الْآثَارِ یُوجِبُ بُعْدَ الْمَزَارِ.

خدای من گردش و چرخش من در میان آثار تو، تا این که با آثار تو به تو برسم و تو را بشناسم موجب می شود که دیدارم به طول انجامد، و در ادامه امام از خدا می خواهد که او را به گونه ای به خدمت او قراردهد که به راحتی به خدا برسد و خدا را بشناسد. مثل اینکه ما می گوییم اگر بنا باشد با درس و بحث و تحقیق و تحصیل به جایی برسیم بسیار وقت می خواهد. خدایا تو ما را کمک کن که زودتر برسیم و تو ما را به گونه ای نزدیک تر به معرفت خود برسان. این چه مشکلی دارد که برجسته شده است؟ آیا راههای خداشناسی متفاوت نیست؟

۵. کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْکَ.

چگونه چیزی که در اصل وجودش نیازمند توست و تو آن را به وجود آورده ای دلیل وجود تو باشد. آیا چنین وجودی ظهور و بروزش از تو بیشتر است تا بتواند تو را نشان دهد؟ آیا منهای آن تو احساس نمی شوی؟ این اشاره به اوج معرفتی است که شناخت بالآثار به پای آن نمی‌رسد؛ همان معرفت شهودی و حضوری و فطری، «فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَه»[۱۴] خداوند خودش را به مردم (در عالم ذر) شناساند و نشان داد.آیا شما منکر آن هستید که راه‌های معرفت خدا متفاوت است و راه معرفت بالآثار که راهی مقبول و معقول و عمومی و همگانی است بالاترین راه و برترین شیوه شناخت خدا نیست. خدا را بسیاری با دل دیده‌اند، با قلب احساس کرده‌اند و با همه وجود یافته اند بی آنکه وحدت وجودی پیش آید بلکه «رأته القلوب بحقائق الإیمان…»

۶. أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّى یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ.

آیا دیگران ظهور و بروزی دارند که تو نداری تا آنجا که آنها تو را آشکار سازند. این در ادامه جمله «کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ …» آمده و همان حقیقت را بازگو می کند و کاملاً صحیح است.

۷. مَتَى غِبْتَ حَتَّى تَحْتَاجَ إِلَى دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ وَ مَتَى بَعُدْتَ حَتَّى تَکُونَ الْآثَارُ هِیَ الَّتِی تُوصِلُ إِلَیْکَ.

در چشم حقیقت بین خداشناسان اوجمند، خدا به آنان نزدیک تر از هر چیز است و احساس خدا و شناخت او پیش از شناخت دیگر اشیاء است و این سخن حق و درستی است که هیچ مشکلی ندارد.

۸. إِلَهِی تَقَدَّسَ رِضَاکَ أَنْ تَکُونَ لَهُ عِلَّهٌ مِنْکَ فَکَیْفَ یَکُونُ لَهُ عِلَّهٌ مِنِّی.

خدای من، خوشنودی تو آن قدر پاک و مقدّس است که علتی برای آن از سوی خودت نیست پس چگونه علتی از من برای آن باشد.

امام پس از آن درچند جمله ذلّت خویش و ضعف خویش و نیازمندی خود را به دستگیری خداوند یادآور می شود و بر این تأکید می کند که تو کاری بکن؛ در این جا گویا گفته می شود که بنده باید رضایت خدا را جلب کند و او را به خویش متمایل سازد ولی امام می خواهد بگوید که اصلاً این از عهده ما ساخته نیست؛ رضایت و خشنودی حق در دست ما نیست. البته این یک بیان است: ما کجا و خشنود سازی حق کجا.

۹. إِلَهِی أَنْتَ الْغَنِیُّ بِذَاتِکَ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ النَّفْعُ مِنْکَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ غَنِیّاً عَنِّی.

خدای من، تو ذاتاً غنی و بی نیازی از اینکه حتی از خودت سودی به خودت برسد پس چگونه از من بی نیاز نباشی. تو نیازی به نفع رسانی به خود نداری در نتیجه چه نیازی به من داری.

۱۰. فَصَارَ الْعَرْشُ غَیْباً فِی ذَاتِهِ.

در جمله پیشین آن آمده «یَا مَنِ اسْتَوَى بِرَحْمَانِیَّتِهِ»، ای کسی که با رحمانیّت خود استواء (استیلاء) یافته، استوی علی العرش که در قرآن آمده است. عرش پایگاه عظمت خداوند است و هرگز تخت ملموسی نیست. خداوند با رحمانیّت خود قدرت فراگیر دارد و بر هر چیز مسلّط است و عرش در ذات خدا غیب است.

۱۱. مَحَقْتَ الْآثَارَ بِالْآثَارِ.

اثری می‌رود و اثری دیگر جایگزین آن می‌شود. سبزه برگ را می‌بری و زردی را جایگزین آن می‌سازی. شب را می‌بری و روز را به جایش می‌آوری و همین طور جوانی را می‌بری و پیری را به جایش می‌نشانی. این جمله چه مشکلی دارد؟ کاش در مقاله به مشکل این جمله از دعا اشاره می‌کردند.

۱۲. إِلَهِی أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَى الْآثَارِ.

خدای من دستور داده ای تا به آثار رجوع کنیم؛ در آثار بنگریم و از آنها به تو برسیم و تو را بشناسیم اینها نشانه های حق و آیات الهی اند که ما را به خدا رهنمون می شوند و این یک راه برای شناخت خداست، راهی مقبول و معقول و همگانی، اشکال این جمله را باید مؤلف مقاله بگوید تا ما هم بفهمیم.

۱۳. وَ اسْلُکْ بِی مَسْلَکَ أَهْلِ الْجَذْبِ.

خدایا مرا به راهی ببر که کسانی که جذب تو شده اند در آن راه هستند؛ مرا به راه جذب شدگان به خود، ببر.

در پایان خاطر نشان می سازیم که شباهت یک جمله به یک اصطلاح هرگز باعث نمی شود که ما از آن دست بشوییم. این، آن نیست، شباهتکی به آن می زند و تازه بارها تکرار کردیم که اگر یک جمله و یا چند جمله مشکلی در نهایت داشت و یا از فهم ما دور بود ما در رابطه با آن چند جمله توقف می کنیم و یا حداکثر آنها را ردّ می کنیم نه اینکه چند صفحه دعا را به خاطر چند جمله کوتاه از دم تیغ ردّ و انکار بگذرانیم.

روایات و ادعیه و فرازهایی مشابه فرازهای بخش پایانی دعای عرفه

۱. در دعای صباح آمده است:

«یَا مَنْ دَلَّ عَلَى ذَاتِهِ بِذَاتِه».‏[۱۵]

ای کسی که با ذات خویش بر ذات خود دلالت می کند.

۲. در روایت منصور بن حازم آمده است:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یُعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ الْخَلْقُ یُعْرَفُونَ بِاللَّهِ قَالَ صَدَقْت‏».[۱۶]

به امام صادق علیه السلام گفتم: خداوند بزرگتر و بزرگوارتر از آن است که با خلقش شناخته شود بلکه این خلقند که با خدا شناخته می شوند، حضرت فرمود: راست گفتی.

۳. موضوع عالم ذر، معرفت حضوری و شهودی و فطری را در انسان گواهی می دهد. به آیه و روایات آن مراجعه کنید:

الف: قَالَ زُرَارَهُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏»، الْآیَهَ قَالَ أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّه‏».[۱۷]

زراره گوید، از امام باقر علیه السّلام درباره قول خداى عزّوجل پرسیدم: ‏«و چون پروردگارت از فرزندان آدم از پشتهایشان نسلشان را برگرفت و بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بلی».[۱۸]

حضرت فرمود: خداوند از پشت آدم نژادش را تا روز قیامت در آورد، و آنان را مانند ذره خارج کرد وخودش را به مردم (در عالم ذر) شناساند و نشان داد و اگر چنین نبود احدی خدایش را نمی شناخت.

ب: [تفسیر القمی‏] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا قُلْتُ مُعَایَنَهً کَانَ هَذَا قَالَ نَعَمْ فَثَبَتَتِ الْمَعْرِفَهُ وَ نَسُوا الْمَوْقِفَ وَ سَیَذْکُرُونَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ رَازِقُهُ …‏».[۱۹]

راوی می گوید در باره آیه «و چون پروردگارت از فرزندان آدم از پشتهایشان نسلشان را برگرفت و بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بلی».[۲۰] پرسیدم: این حضوری بود؛ حضرت فرمود: آری معرفت ثابت شد و جایگاه را فراموش کردند و به زودی از آن یاد کنند. و اگر این نبود احدی نمی دانست که خالقش و رازقش کیست…

ولی در برابر این دو متن این گونه هم آمده است:

الف: قَالَ زُرَارَهُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ الْآیَهَ قَالَ أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ صُنْعَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ».[۲۱]

…خداوند آفریدگانش را به مردم شناساند و نشان داد…

ب: «…فَأَلْزَمَهُمُ الْعَقْلَ وَ قَرَّرَهُمْ أَنَّهُ الرَّبُّ وَ أَنَّهُمُ الْعَبِیدُ وَ أَقَرُّوا لَهُ بِالرُّبُوبِیَّهِ وَ شَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْعُبُودِیَّهِ…».[۲۲]

خداوند عقل را ملازم آنها ساخت و از آنان اقرار گرفت که خود، پروردگار و آنان بندگان خدایند پس مردم برای خداوند به ربوبیّت اقرار کردند و بر خویش به عبودیّت.

۴. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ…». [۲۳]

امام صادق علیه السلام می فرمایند: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: خدا را با خدا بشناسید.

۵. توجه به خدا و احساس خدا به هنگام انقطاع اسباب و اضطرار:

«[تفسیر الإمام علیه السلام‏] مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ وَ کَانَا مِنَ الشِّیعَهِ الْإِمَامِیَّهِ عَنْ أَبَوَیْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، فَقَالَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَتَأَلَّهُ إِلَیْهِ عِنْدَ الْحَوَائِجِ وَ الشَّدَائِدِ کُلُّ مَخْلُوقٍ عِنْدَ انْقِطَاعِ الرَّجَاءِ مِنْ کُلِّ مَنْ دُونَهُ وَ تَقَطُّعِ الْأَسْبَابِ مِنْ جَمِیعِ مَنْ سِوَاهُ…».[۲۴]

…او خداوندی است که هر آفریده ای به هنگام قطع امید از غیر او و جدا شدن از همه سبب ها به هنگام سختی و شدّت به او متوجّه می شود…

۶. شهود قلبی:

ـ «أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ وَاصِلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَضَرْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ علیهما السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ فَقَالَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَیَّ شَیْ‏ءٍ تَعْبُدُ قَالَ اللَّهَ قَالَ رَأَیْتَهُ قَالَ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَهِ الْعِیَانِ وَ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ لَا یُعْرَفُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ مَوْصُوفٌ بِالْآیَاتِ مَعْرُوفٌ بِالْعَلَامَاتِ …‏».[۲۵]

ـ «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ جَاءَ حِبْرٌ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ حِینَ عَبَدْتَهُ قَالَ فَقَالَ وَیْلَکَ مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ وَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ وَیْلَکَ لَا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ فِی مُشَاهَدَهِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ».[۲۶]

۷. «بِکَ عَرَفْتُکَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیْکَ وَ دَعَوْتَنِی إِلَیْکَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْت‏».[۲۷]

با تو شناختم تو را و تو مرا به خود رهنمایی نمودی و به سوی خود خواندی و اگر تو رهنمون من نبودی من نمی‌دانستم که تو کیستی.

ـ «إِلَهِی بِکَ عَرَفْتُکَ وَ بِکَ اهْتَدَیْتُ إِلَى أَمْرِکَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْت».‏[۲۸]

ـ «یَا رَبِّ بِکَ عَرَفْتُکَ وَ أَنْتَ دَلِیلِی وَ لَوْ لَا أَنْتَ مَا دَرَیْتُ مَنْ أَنْت‏».[۲۹]

ـ «یَا غَفَّارُ بِنُورِکَ اهْتَدَیْنَا».[۳۰]

۸. «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ بْنِ بَقَّاحٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَهَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَمْرَ اللَّهِ کُلَّهُ عَجِیبٌ إِلَّا أَنَّهُ قَدِ احْتَجَّ عَلَیْکُمْ بِمَا قَدْ عَرَّفَکُمْ مِنْ نَفْسِهِ».[۳۱]

۹. «… وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْرِفُ اللَّهَ بِحِجَابٍ أَوْ بِصُورَهٍ أَوْ بِمِثَالٍ فَهُوَ مُشْرِکٌ لِأَنَّ الْحِجَابَ وَ الْمِثَالَ وَ الصُّورَهَ غَیْرُهُ وَ إِنَّمَا هُوَ وَاحِدٌ مُوَحَّدٌ فَکَیْفَ یُوَحِّدُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ عَرَفَهُ بِغَیْرِهِ إِنَّمَا عَرَفَ اللَّهَ مَنْ عَرَفَهُ بِاللَّهِ فَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ بِهِ فَلَیْسَ یَعْرِفُهُ إِنَّمَا یَعْرِفُ غَیْرَهُ …

…لَا یُدْرِکُ مَخْلُوقٌ شَیْئاً إِلَّا بِاللَّهِ وَ لَا تُدْرَکُ مَعْرِفَهُ اللَّهِ إِلَّا بِاللَّهِ …».[۳۲] ‏

۱۰. «قَالَ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَ عَرَفْتَ رَبَّکَ فَقَالَ بِمَا عَرَّفَنِی نَفْسَهُ قِیلَ وَ کَیْفَ عَرَّفَکَ نَفْسَهُ فَقَالَ لَا تُشْبِهُهُ صُورَهٌ وَ لَا یُحَسُّ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ…».[۳۳]

۵. در همین مقاله می خوانیم:

«ج: در این تتمّه و ذیل دعا حتی یک بار هم ذکر صلوات بر محمد و آل او نیامده در صورتی که روش و دأب ائمه علیهم السلام بر این بوده که به ویژه در دعاهای مفصّل و طولانی حتی اگر در اوایل دعا نام پیامبر و آلش نیاید و صلوات بر آنان نفرستند، در اواسط و خاتمه آن مکرر نام محمد و آل او علیهم السلام می‌آید. همین دعای عرفه سیّدالشهداء نیز چنین است و می بینیم که بعد از دو صفحه و نیم به مناسبتی یادی از انبیاء و رسل شده و بعد از هفت سطر (خاتمه قسمت اول دعا) صلوات بر محمد و آل او می آید. آنگاه قسمت دوم دعا آغاز شده و بعد از تقریباً ۱۲ سطر صلوات آمده و بعد از ۱۵ سطر دیگر باز هم از پیامبر و آلش یاد شده و سپس بعد از حدود سه صفحه و نیم صلوات بر محمد و آل می آید. آنگاه پس از ۵ سطر صلوات دیگر و بعد از ۷ سطر باز صلوات دیگر و بعد از چهار سطر از پیامبر یاد می شود و بعد دو سطر صلوات بر محمد و آل او فرستاده می شود تا این که در آخر دعا یعنی قسمت سوم سه سطر مانده به آخر دعا صلوات بر محمد و آل او می آید. اما در ذیل و تتمّه نام پیامبر و آل او نیامده است و این با دیگر دعاهای مأثوره تفاوتی چشم گیر دارد».[۳۴]

لازم نیست که در همه بخش‌های دعا ذکر صلوات بیاید همان گونه که خود نوشته‌اید بارها در قسمت های پیشین دعای عرفه ذکر شریف صلوات آمده حال اگر در بخش پایانی که بیشتر مرتبط با خداشناسی است ذکر صلوات نیامده باشد آیا این دلیل نادرستی این دعا و عدم هم‌گونی آن با دیگر ادعیه است.

در دعای کمیل که کسی شک ندارد مطالعه فرمایید تنها در سطر پایانی آن پس از چند برگه دعا ذکر صلوات آمده است. حال اگر در یک برگه از چند برگه دعای عرفه ذکر صلوات نیامده باشد دلیل نادرستی آن دعاست؟!

دعاهای بسیار دیگری هم هست که در پایان دعا فقط ذکر صلوات آمده و یا در لابلای دعا یک بار و یا دو بار صلوات ذکر شده است. آیا شرط دعا این است که پرصلوات باشد؟!

در بسیاری از مناجات‌ها ذکر صلوات نیامده است آیا این از اعتبار آن مناجات‌ها می‌کاهد. مناجات «مولای یا مولای» مسجد کوفه را بخوانید، مناجات خمس عشر را مرور کنید.

۶. در همین مقاله می‌خوانیم:

«د: در هیچ جای دعا از موقف حج و عرفه یاد نشده در حالی که در دعای امام علیه السلام چندین بار به مناسبت از آنها نام برده شده است».[۳۵]

باز هم شگفتی ما بیشتر می شود که این چگونه نقدی است بر بخش پایانی یک دعا و آیا می‌توان به این شکل دعاها و مناجات‌ها را نپذیرفت. آیا سابقه دارد کسی در نقد یک دعا به این شیوه ناقد محترم عمل کرده باشد؛ به علاوه ایشان بخش پایانی یک دعا را از خود دعا مستقل فرض کرده و می‌گوید چرا در این دعا به سان دعای عرفه از موقف حج و عرفه یاد نشده است. بخش پایانی دعای عرفه یک برگه از دعای عرفه است و همین که در دعای عرفه از موقف و عرفه یاد شده کافی نیست؟!

آیا حتماً باید در دعای مسجد کوفه و یا مناجات مسجد کوفه، نام مسجد کوفه بیاید و به گونه‌ای از آن یاد شود، به گونه‌ای که اگر یاد نشد در اعتبار آن دعا تردید راه یابد و آن مناجات از درجه صحّت و اعتبار سقوط کند؟ شنیده بودیم که قرینه‌ها و شواهد کم کم جمع می شود و در نهایت نتیجه‌ای به بار می دهد ولی قرینه‌ها و شواهد، نه هر حرف نادرست و ناصواب، بله قرینه‌ها پس از گردآمدن اطمینان آفرین می‌شوند امّا این حرف ها که نتیجه و باری ندارند.

سیزده جمله را ارائه کرده‌اند که مجموعاً چند سطر کوتاه می‌شود و حتی یک ‌دهم این بخش از دعا نیست و ما تک تک این جملات را پاسخ گفتیم و توجیه صحیح آن و مفاد درست آن را نشان دادیم، تازه اگر این چند جمله مشکل داشته باشد حق نداریم که همه این بخش پایانی را زیر سؤال ببریم.

در دانش اصول فقه به اثبات رسیده که اگر بندی از یک روایت و جمله‌ای از یک دعا مشکل داشت همان بند از اعتبار می‌افتد و باقیمانده دعا و روایت با مشکل مواجه نیست.