بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه کتاب کشف الحقیقه فی اعتبار الحدیقه تالیف فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام علی رضا دوستی
شخصیت مقدس اردبیلی
عالم ربّانی، محقق و فقیه صمدانی، احمد بن محمد اردبیلی نجفی ( م۹۹۳ق) حال او در وثاقت، جلالت، فضل، نبالت، زهد، دیانت، پارسائی و امانت، مشهورتر از این است که قلم آن را نگاشته و بیان کند[۱]، عالمی متکلّم و فقیهی عظیم الشأن و جلیل القدر و رفیع المنزله که به شهادت تمام مترجمین، اَورع اهل زمان و اَعبد و اَتقای آنان بوده است.[۲]
علامه مجلسی می گوید:
«محقق اردبیلی در ورع و تقوا و زهد و فضل به نهایت مقام رسیده و در میان متقدّمین و متأخرین، مانند آن شنیده نشده است ـ خداوند میان او ائمه طاهرین جمع نماید ـ و کتاب های او در نهایت دقت و تحقیق است.»[۳]
علامه سید مهدی بحرالعلوم در توصیف مقدس اردبیلی می نویسد:
«کان هذا الفاضل علی غایه من الورع و الزهد و له کرامات نقله العلماء» [۴]
و در جای دیگر او را چنین می ستاید:
«الشیخ الأعظم الأعلم الأورع الأتقی الحائز قصب سبق العلم و التقوی فی مضمار السعاده و الهدی، المحقق الثقه النقه العدل البدل المرضیّ المولی أحمد الأردبیلی المتوطن بالغریّ قدّس الله روحه الشریف.» [۵]
ارزش و جایگاه ویژه کتاب حدیقه الشیعه
ارزش و جایگاه ویژه این کتاب، تنها به خاطر قوت و استحکام استدلال های آن نیست؛ بلکه اضافه بر آن، از چند جهت دیگر نیز دارای امتیاز است:
– نخست از جهت نویسنده، که عالمی است عامل و عابدی است زاهد و جامع دو جهت تحقیق و تقدّس، تا آن جا که توصیف به دو صفت محقّق و مقدّس در طول تاریخ علمای بزرگ شیعه منحصر به این شخصیت ممتاز گردیده است.
– جهت دوم، اشتمال این کتاب بر مطالبی است از کتب پیشینیان که آن کتب ـ به علت های گوناگون ـ به دست ما نرسیده است. مقدس اردبیلی در این کتاب روایات معتبری را از کتاب هایی همچون «قُرب الاسناد» ابن بابویه، «الردّ علی أصحاب الحلاج» شیخ مفید، «الفصول التامه» سید مرتضی رازی و «الهادی إلی النجاه» ابن حمزه طوسی نقل می کند و حال آنکه اصل این کتاب ها به دست ما نرسیده ولی در این کتاب شریف بخش مهمی از این کتابها نقل شده است، البته برخی از هم عصران مقدس اردبیلی نیز به این کتب دسترسی داشته اند، مانند مرحوم علی بن محمد بن الحسن بن زین الدین (۱۱۰۴-۱۰۱۴) که او نیز بخشی از کتاب شیخ مفید را در رد اصحاب حلاج در انتهای کتاب «السهام المارقه»[۶] نقل کرده است.[۷]
مرحوم علامه میرلوحی حسینی سبزواری (۱۰۸۱-۹۹۰) نیز کتاب های مزبور را در اختیار داشته و برخی از مطالب آنها را در کتاب هایش نقل کرده است.[۸]
– سومین جهتی که در این کتاب مورد توجه محققین و علمای پس از مؤلف قرار گرفته است، بخش مذمت صوفیه این کتاب است که در حقیقت باید آن را مبسوط ترین و جامع ترین کتاب تالیف شده در این موضوع تا آن تاریخ دانست، زیرا که مؤلف مهمترین مطالبی که علمای شیعه از شیخ صدوق (م ۳۸۰ق) تا محقق کرکی(م ۹۴۰ق) در مذمت صوفیه در کتاب هایشان آورده بودند در این بخش گرد آورده است.
محقق اردبیلی آنچنان در زهد و تقوى زبانزد همگان بوده که کسى را یاراى خرده گیرى بر وى نبوده است، از همین روی صوفیان که نتوانسته بودند ایرادى از وى بگیرند، در انتساب کتاب «حدیقه الشیعه» تشکیک کردند تا شاید از این راه بتوانند از افشاگری های او در این کتاب آسوده خاطر گردند، و به همین سبب شبهات متعددی را در این زمینه مطرح کردند تا اعتبار مطالب کتاب را زیر سؤال برند.
با توجه به انتشار این شبهات در شکل های گوناگون، نگارنده وظیفه خود دید که برای دفاع از مکتب حقه شیعه اثنی عشریه، پاسخی مختصر و مفید به این شبهات نوشته و در اختیار اهل تحقیق قرار دهد و این بضاعت مزجاه را به صاحب مکتب حضرت صاحب العصر و الزمان ـ أرواح العالمین لتراب مقدمه الفداء ـ تقدیم کند. امید آن که مورد قبول آن حضرت قرار گیرد.
در بخش اول نوشتار حاضر، انتساب «حدیقه الشیعه» به مقدس اردبیلی با استناد به قرائن و شواهد داخلی و خارجی متعدد اثبات شده و به تمام شبهات مهمی که در این زمینه مطرح گردیده، پاسخ داده شده است.
متاسفانه در نسخه های انتشار یافته از کتاب حدیقه، کاستی های فراوانی همچون اشتباهات چاپی و افتادگی کلمه یا جمله و گاه چندین سطر مشاهده می شود؛[۹] به همین جهت در بخش دوم این کتاب، متن کتاب «حدیقه الشیعه» تحقیق و تصحیح، و افتادگی ها از نسخه های متعدد خطی[۱۰]، تکمیل گردید.
همچنین برای تایید اعتبار انتساب و تقویت محتوای کتاب، شواهد و مستنداتی را که محقق اردبیلی در متن کتاب آورده، در پاورقی ذکر کردیم.
علی رضا دوستی – مشهد مقدس رضوی
ادامه دارد…
[۱] تفرشی در نقد الرجال می نویسد: «أمره فی الجلاله و الثقه و الأمانه أشهر من أن یذکر و فوق ما تحوم حوله العباره کان متکلما فقیها عظیم الشأن رفیع القدر جلیل المنزله أورع أهل زمانه و أعبدهم و أتقاهم». نقد الرجال، ج ۱ ص ۱۵۱
[۲] تنقیح المقال، ج ۷ص ۲۰۶
[۳]در بحار الانوار می گوید: «المحقق الأردبیلی فی الورع و التقوى و الزهد و الفضل بلغ الغایه القصوى و لم أسمع بمثله فی المتقدمین و المتأخرین جمع الله بینه وبین الأئمه الطاهرین وکتبه فی غایه التدقیق والتحقیق.» بحارالأنوار، ج۱؛ ص ۴۲
[۴] اجازات الحدیث، ص ۱۵۶
[۵] اجازات الحدیث، ص ۲۲۰
[۶] نسخه مخطوط این کتاب موجود است و متأسفانه تا به حال به زیور طبع آراسته نشده است
[۷] وی دو نسخه قدیمی دیگر از رسائل شیخ مفید را نیز در کتاب دیگرش «الدر المنثور» نقل کرده است
[۸] مرحوم میر لوحی کتاب های مهم و نایابی در اختیار داشته است که برخی از آن ها حتی به دست علامه مجلسی نرسیده است. از جمله این کتاب ها می توان به کتاب های «الاعتقادات» شیخ جعفر دوریستی، «مطاعن المجرمیه» محقق کرکی، «فضایح المبتدعه»،« قرب الإسناد» علی بن ابراهیم ؛ اشاره کرد. برای اطلاع بیشتر به کتاب «کفایه المهتدی [اربعین میر لوحی]» ، «سلوه الشیعه» و «رساله غنا» ( غنا و موسیقی، ج۲ ص۲۸۰۷) مراجعه کنید
[۹] به جهت وجود اشتباهات فراوان در نسخه چاپی انصاریان، تنها به مواردی که یک یا چند سطر در این چاپ ذکر نشده، اشاره خواهیم کرد و دیگر موارد را در متن تصحیح کرده ایم.
[۱۰] در تصحیح متن به چند نسخه خطی مراجعه کرده ایم:
الف ـ نسخه ای در کتابخانه مجلس که گفته می شود مربوط به قرن ده است. با شماره ثبت (۸۴۰۶) ۶۲۰۶۷
ب ـ نسخه شماره ۷۴۶۷۹ در کتابخانه مجلس که کاتب آن، محمدحسین بن علی التبریزی ساکن شیراز است. مالک این نسخه در حاشیه کتاب مطلبی را در سال ۱۲۲۱ق نوشته است.
ج ـ نسخه شماره ۶۴۴۵۳ در کتابخانه مجلس که کاتب این نسخه گرچه مقدمه کتاب «کاشف الحق» اردستانی را آورده ولی متن کتاب را از «حدیقه الشیعه» کتابت کرده است.
مخفی نماند که به اختلافات جزئی میان نسخه ها اشاره نخواهیم کرد و در صورت اختلاف میان این سه نسخه کاملترین نسخه را نقل می کنیم.