ادله اعتبار کتاب حدیقه الشیعه و انتساب آن به مقدس اردبیلی
اعتبار روایات نقد تصوف کتاب حدیقه الشیعه و انتساب این کتاب به مقدس اردبیلی از مباحث و موضوعات مورد مناقشه می باشد.
البته لازم به ذکر است که احادیث نقد صوفیه به هیچ وجه منحصر در کتاب حدیقه الشیعه نبوده و در کتب متقدم و دست اول شیعه، روایات بسیاری در مذمت صوفیه، سران، آداب و اعتقادات آنها وارد شده است. برای مطالعه بیشتر می توانید به مقاله “نقد تصوف و صوفیه در کلام اهل بیت علیهم السلام و عالمان متقدم شیعه” به قلم دکتر محمد علی صابری مراجعه کنید.
با این حال فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام علی رضا دوستی در کتاب کشف الحقیقه فی اعتبار الحدیقه به بررسی و اثبات صحت انتساب کتاب به مقدس اردبیلی پرداخته است که در این نوشتار، بخش هایی از کتاب ایشان آورده می شود.
یکی از مهمترین راه های کشف صحت انتساب یک کتاب، شهرت انتساب آن به مؤلف است. همچنین وجود نسخه هایی از کتاب که در زمان حیات مؤلف یا نزدیک به آن، کتابت شده و قرائن داخلی و خارجی که بیانگر زمان تألیف و مؤلف کتاب باشد نیز از دیگر راه های اثبات اعتبار و شناخت مؤلف کتاب است. و از تمامی این شواهد می توان برای اثبات اعتبار کتاب «حدیقه الشیعه» استفاده کرد.
الف ـ شهرت حدیقه الشیعه
این کتاب در زمان نزدیک به عصر مؤلف بسیار مشهور بوده و نسخه های بسیار متعددی داشته است. چنانچه بعد از این در ضمن کلمات موافقان، تصریح به شهرت «حدیقه الشیعه» در شهرهای مختلف ـ نجف، قم، مشهد، اصفهان و تبریز ـ نقل خواهد شد؛ بزرگانی همچون فخر الدین طریحی نجفی (۹۷۹-۱۰۸۵۰ق) که حیات مقدس اردبیلی را درک کرده و در زمان فوت محقق اردبیلی نزدیک به ۱۴ سال داشته، شیخ حر عاملی(۱۰۳۳-۱۱۰۴ق) که در مشهد مقدس زندگی میکرده،
میرلوحی سبزواری اصفهانی(۹۹۰-۱۰۸۱ق)، علامه مجلسی(۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) و ملاطاهر قمی(م ۱۰۹۸ ق) و بسیاری دیگر از علما از «حدیقه الشیعه» استفاده کرده و برخی از آنها به شهرت و کثرت نسخه های خطی کتاب نیز تصریح کرده اند.[۱]
معلوم است که شهرت و کثرت نسخه های خطی یک کتاب در شهرهای مختلف، امری نیست که بتواند در زمان کوتاهی ـ به خصوص در آن سالها ـ محقق شود.
یکی از محققین در این باره می گوید:
«تاکنون قریب به شصت نسخه خطی شناسایی شده که قدیمی ترین نسـخه آن سال ۱۰۷۴هـ ق است و در کتابخانه لوس آنجلس آمریکا نگهـداری میشـود. البته نسخهای ناقص هم در کتابخانه مجلس شـورای اسـلامی وجـود دارد کـه
احتمال میدهند کتابت آن در قرن دهم باشد» [۲]
ب ـ نسخه های قدیمی حدیقه الشیعه
نسخه ای از کتاب در کتابخانه مجلس وجود دارد که گفته می شود متعلق به قرن دهم است. [۳]
همچنین نسخه ای از تلخیص «حدیقه الشیعه» در کتابخانه مجلس نگهداری می شود که در حیات مقدس اردبیلی نگاشته شده و لذا نویسنده آن در ابتدای رساله، دعای «أدام الله إفادته» را قرین نام مقدس اردبیلی کرده است. این نسخه در ضمن «مجموعه محمدمقیم سبزواری» قرار دارد، و در پایان رساله، مؤلف این منتخب صاحب سفینه معرفی شده است، تاریخ کتابت این مجموعه سال ۱۰۹۷ است.
ابتدای رساله «منتخب حدیقه» چنین است:
« بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین. حمد و سپاس خداوندی را که از جملـه الطاف اوست اعانت محقین و اهانت مبطلین…اما بعد، چون این کمتـرین موفـق گردید به نوشتن پنج مجلد از کتاب «حدیقـه الشـیعه» کـه از جملـه مصـنفات علامه اردبیلی است بعضی از دوستان التماس نمودند که بـابی را کـه در بیـان عقاید و مذاهب صوفیه است از آن کتاب منتخب سـاخته، آن را رسـاله مفـرده سازد، ایجاباً لملتمسهم این رساله از آن کتاب مستخرج گشت.
پس باید دانست که علامه زمانه و متبحر یگانه یعنی مولانا احمـد اردبیلـی ـ أدام الله إفادته ـ در آن کتاب در ضمن ذکر حالات حضـرت امـام جعفـر علیه السلام بـه تقریبی میفرماید که بنا به وعده که در اوایل جزء اول این مختصر نموده چنـد کلمه در بیان مذاهب و عقاید صـوفیه در بـابی جداگانـه دریـن مقـام مسـطور می گرداند» [۴]
در پایان رساله می گوید:
«به تاریخ جمعه بیستم شهر ربیع الثانی سنه ۱۰۹۷ صـورت تحریـر پـذیرفت. ذره بی مقدار صاحب سفینه»
برخی همچون محدث نوری و صاحب مرآه الحق ـ از اقطاب صوفیه ـ نیز نسخه ای دیگر از همین تلخیص را دیده اند .
محدث نوری در خاتمه مستدرک می فرماید:
«وعندی رساله بالفارسیه ألّفت فی حیاه المولى المزبور وأولهـا ـ بعـد الحمـد والصلاه ـ :
أما بعد: بدان ای ولى مؤمن که چون این فقیر از مطالعه کتـاب حدیقـه الشـیعه که از مصنفات علامه اردبیلی است فـارغ گردیـد، جمعـى از دوسـتان التمـاس نمودند که بابی را که در بیان مذاهب وعقاید صوفیه است از آن کتاب انتخاب نماید ایجاباً لملتمسهم بترقیم آن پرداخت وآنرا رساله منفرده ساخت، پس بایـد دانست که علامه زمانه و متبحر یگانه مولانا احمد اردبیلی ـ خلّد الله تعالى أیام إفاداته و أبّد أوقات إفاضاته ـ در آن کتاب در ضمن حالات حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به تقریبی می فرماید … إلى آخره.
وذکر الکاتب فی آخر الرساله:
از فضل ایزد متعال بتاریخ بیست وهشتم شهر شوال این رسـاله متبرکـه باتمـام رسید سنه ۱۱۶۹ یکهزار و یکصد و شصت و نهم از هجرت نقل از کتاب خط تقوى شعارى میرزا احمد شیرازى سلمه الله الغنى مطابق سـنه سـیم از جلـوس عالم گیر شاهى انتهى» [۵]
کبودر آهنگی (م ۱۲۳۸ ق) از مشایخ صوفیه نیز ـ قبل از محدث نوری(م۱۳۲۰ ق) ـ این نسخه را در اختیار داشته و در کتاب «مرآه الحق» مطاعن صوفیه را از همین نسخه ای که در حیات مقدس اردبیلی نوشته شده بوده نقل می کند و می گوید:
«بدان که یکی از علما فرموده است: «ای ولی مؤمن که چون فقیر از کتابـت و تحریر کتاب حدیقه الشیعه که از مصنفات علامه اردبیلی اسـت فـارغ گردیـد، جمعی از دوستان التماس نمودند که بابی را که در بیان مذاهب و عقائد صوفیه است از آن کتاب به جهت ایشان انتخاب نماید… پس باید دانسـت کـه علامـه زمانه و متبحر یگانه مولانا احمد اردبیلی ـ خلّد الله أیام إفاداته و أبّـد أوقـات إفاضاته ـ در آن کتاب در ضمن حالات حضرت امام جعفر صادق »… [۶]
ناگفته نماند اگر چه نام این عالم که منتخب بخش صوفیه را نوشته است معلوم نیست ولی به نظر می رسد که او فردی از شاگردان محقق اردبیلی بوده است.
[۱] عبارات این أعلام در بخش موافقان انتساب حدیقه نقل خواهد شد
[۲] حدیقه الشیعه، مقدمه کتاب، صفحه سی و چهار
[۳] این نسخه با نام « رساله در معجزات» بسیار قدیمی است و مشتمل بر فصل یازدهم تا آخر کتاب است و قسمت رد صوفیه و تصریح به نام مقدس اردبیلی در این نسخه موجود است. کتابخانه مجلس، شماره ثبت ۶۲۰۶۷
[۴] نسخه خطی مجموعه محمدمقیم سبزواری؛ کتابخانه مجلس، شماره ثبت ۷۶۴۹۰ ، ص ۹۵
[۵] خاتمه المستدرک، ج ۲ ص ۱۰۰
[۶] مرآه الحق، ص ۴۱